Sam đã tồn tại qua 450 triệu năm, sống sót qua 5 lần đại tuyệt chủng, trong đó có sự kiện xóa sổ khủng long.
Trong danh sách hải sản được phục vụ tại một số nhà hàng ven biển Việt Nam, có một cái tên khiến giới khoa học không khỏi giật mình: Sam biển.Không phải vì món ăn lạ miệng, mà vì sinh vật này thực chất là một trong những loài cổ xưa nhất còn sống sót trên Trái Đất – có mặt từ trước cả khủng long, và nay lại đang đóng góp rất to lớn cho khoa học thế giới.
Hóa thạch sống 450 triệu năm
Sam biển (Horseshoe crab) thuộc lớp hình móng ngựa – một nhóm sinh vật biển cổ đại xuất hiện từ kỷ Ordovic (khoảng 450 triệu năm trước). Tức là, khi khủng long vẫn chưa xuất hiện trên hành tinh này, thì sam đã âm thầm bơi lội trong lòng đại dương.
Đặc điểm nhận diện của sam là phần thân hình vòm giáp cứng, đuôi nhọn như kiếm và tám chân ẩn dưới thân, trông giống một sinh vật đến từ thời tiền sử – và thực tế đúng là như vậy.
Sam được xem là đặc sản ở một số vùng biển Việt Nam (Ảnh: Getty).
Sam hiện diện ở nhiều khu vực ven biển châu Á, trong đó có Việt Nam, chủ yếu tại Quảng Ninh, Hải Phòng, Thanh Hóa và một số tỉnh miền Trung. Tuy nhiên, theo các nhà sinh học, chúng không phải là cua như nhiều người lầm tưởng, mà có họ hàng gần hơn với nhện và bọ cạp.
Giọt máu xanh quý giá hơn vàng
Điều khiến sam trở thành “viên ngọc thầm lặng” trong giới y học toàn cầu nằm ở máu của chúng.
Khác với máu đỏ của con người, máu sam có màu xanh dương – do chứa chất đồng (copper) thay vì sắt (iron) như trong hemoglobin. Đáng nói hơn, máu này chứa một loại tế bào đặc biệt gọi là amebocyte, có khả năng phát hiện cực kỳ nhạy với độc tố vi khuẩn Gram âm – loại vi khuẩn có thể gây sốc nhiễm khuẩn, tử vong nhanh nếu không được phát hiện kịp thời.
Máu sam rất quý giá với y học (Ảnh: Getty).
Hợp chất LAL (Limulus Amebocyte Lysate) chiết xuất từ máu sam có khả năng phát hiện ra độc tố vi khuẩn chỉ trong vòng vài phút. Nhờ đó, LAL trở thành chỉ số vàng để kiểm tra độ tinh khiết của vaccine, huyết thanh và thiết bị y tế.
Từ vaccine Covid-19, thuốc tiêm insulin cho đến kim tiêm hoặc túi truyền dịch – tất cả đều phải qua “bài kiểm tra máu sam” trước khi được đưa ra thị trường.
Theo báo cáo từ National Geographic, chỉ 1 gallon máu sam (khoảng 3,8l) có giá lên đến 60.000 USD. Hàng năm, ngành công nghiệp sinh học toàn cầu cần hàng trăm nghìn con sam để lấy máu phục vụ nghiên cứu và sản xuất y tế.
Nguy cơ tuyệt chủng
Dù các công ty tuyên bố chỉ lấy khoảng 30% lượng máu từ mỗi con sam rồi thả về biển, nhưng theo nghiên cứu của Science Advances năm 2020, 10-30% số sam sau khi hiến máu sẽ chết, và nhiều con khác sẽ không bao giờ hồi phục hoàn toàn, mất khả năng sinh sản hoặc mất phương hướng di chuyển.
Thêm vào đó, sam còn đang bị săn bắt để làm thực phẩm ở nhiều nơi – trong đó có Việt Nam.
Tại Mỹ, loài sam móng ngựa được Cục Bảo tồn Tài nguyên thiên nhiên liệt kê là loài cần được bảo vệ.
Ở châu Á, Trung Quốc đã cấm khai thác sam vào mùa sinh sản, còn Nhật Bản đã tuyên bố bảo vệ loài này từ những năm 1920.
Việc mất đi sam biển không chỉ là mất một mắt xích sinh thái quý hiếm, mà còn là mất đi phương pháp phát hiện độc tố vi khuẩn hiệu quả nhất hiện nay.
Dù giới khoa học đã phát triển chất thay thế nhân tạo gọi là rFC (recombinant Factor C), nhưng vẫn còn nhiều hãng dược trên thế giới tiếp tục phụ thuộc vào LAL từ máu sam vì tính ổn định và độ tin cậy lâu dài.
Tiến sĩ Jennifer Mattei (ĐH Sacred Heart, Mỹ) cảnh báo: “Nếu chúng ta không thay đổi thói quen khai thác hiện tại, sam biển sẽ biến mất trong vài thập kỷ tới. Và cùng với đó là nguy cơ đe dọa đến ngành y tế toàn cầu”.
.png "Sex :vozvn (13):"){kind=icon}
