Năm 1906, Phan Chu Trinh đi Nhật Bản trở về, sau đó ông viết Tỉnh quốc hồn ca I. Năm 1907, tác phẩm được phổ biến lần đầu tiên trong các trường kiểu mới ở Quảng Nam và trong trường Đông Kinh nghĩa thục ở Hà Nội, sau đó lan truyền ra nhiều nơi khác.
Bài thơ gồm 472 câu phê phán thói hư tính xấu của người Việt, nội dung đại để như sau:
1. Trong khi người nước ngoài có chí cao, dám chết vì việc nghĩa, vì lợi dân ích nước; thì người nước mình tham sống sợ chết, chịu kiếp sống nhục nhã đoạ đày.
2. Trong khi người ta dẫu sang hay hèn, nam hay nữ ai cũng lo học lấy một nghề; thì người mình chỉ biết ngồi không ăn bám.
3. Trong khi họ có óc phiêu lưu mạo hiểm, dám đi khắp thế giới mở mang trí óc; thì ta suốt đời chỉ loanh quanh xó bếp, hú hí với vợ con.
4. Trong khi họ có tinh thần đùm bọc, thương yêu giúp đỡ lẫn nhau; thì ta lại chỉ quen thói giành giật, lừa đảo nhau vì chữ lợi.
5. Trong khi họ biết bỏ vốn lớn, giữ vững chữ tín trong kinh doanh làm cho tiền bạc lưu thông, đất nước ngày càng giàu có; thì ta quen thói bất nhân bất tín, cho vay cắt cổ, ăn quỵt vỗ nợ, để tiền bạc đất đai trở thành vô dụng.
6. Trong khi họ biết tiết kiệm tang lễ, cư xử hợp nghĩa với người chết; thì ta lo làm ma chay cho lớn, đến nỗi nhiều gia đình bán hết ruộng hết trâu.
7. Trong khi họ ra sức cải tiến phát minh, máy móc ngày càng tinh xảo; thì ta đầu óc thủ cựu, ếch ngồi đáy giếng, không có gan đua chen thực nghiệp.
8. Trong khi họ giỏi tổ chức công việc, sắp xếp giờ nghỉ giờ làm hợp lý, thì ta chỉ biết chơi bời, rượu chè cờ bạc, bỏ bê công việc.
9. Trong khi họ biết gắng gỏi tự lực tự cường, tin ở bản thân; thì ta chỉ mê tín nơi mồ mả, tướng số, việc gì cũng cầu trời khấn Phật.
10.Trong khi họ làm việc quan cốt ích nước lợi dân, đúng là "đầy tớ" của dân, được dân tín nhiệm; thì ta lo xoay xở chức quan để no ấm gia đình, vênh vang hoang phí, vơ vét áp bức dân chúng, v.v...
Đã hơn một thế kỷ trôi qua mà con dân xứ Việt vẫn còn ôm giữ khư khư những thói xấu này. Phải chăng đây là căn tính của dân tộc?
NÓi đi cũng phải nói lại, dân ta hoàn toàn không phải chỉ có những tính xấu. Chẳng có gì hoàn toàn xấu mà tồn tại lâu dài trên đời này được. Ví như toàn quyền Pháp tại Đông Dương Paul Doumer đã nhận xét:
'Người An Nam ưu trội so với các dân tộc xung quanh. Người An Nam và người Nhật Bản giống nhau. Cả hai đều thông minh, cần cù và dũng cảm, lao động mẫu mực, những nông phu giỏi việc đồng áng, những người thợ lành nghề, những nghệ nhân khéo léo và thông minh. So với các dân tộc khác ở châu Á, người thợ và người lính, người An Nam vẫn xếp cao hơn một bậc.' ( Paul Doumer 1902 , Sách " Đông dương ngày ấy “)
Nước Việt Nam ngày nay không còn là một nước nhược tiểu như cách đây 100 năm nữa. GDP xếp thứ 33; PPP xếp thứ 26; quy mô dân số xếp thứ 16. Người Việt ngày nay có mặt ở khắp năm châu bốn bể. Không ít người đang giữ những trọng trách trong các tổ chức, doanh nghiệp quốc tế. Cũng không ít người được công nhận là nhân tài trong các lĩnh vực khoa học nghệ thuật, được xã hội bản địa trọng vọng. Dẫu tưởng bằng thế và lực ấy, việc nước ta vươn mình trở thành một cường quốc sẽ trong tương lai sẽ chẳng phải gì khó khăn.
Nhưng hiện thực thì hết sức khó khăn. Việt Nam được đánh giá đã bỏ lỡ cơ hội vươn mình nhờ dân số vàng (theo tính toán là trong giai đoạn 1970-2020). Thu nhập bình quân đầu người mới chỉ đạt 4,717 đô la, xấp xỉ 1/4 trung bình toàn cầu. Năng suất lao động tuy có cải thiện, nhưng vẫn thuộc vào nhóm thấp trong khu vực, chỉ bằng 1/10 Singapore, một nửa của Thái Lan hoặc Trung Quốc. Việt Nam vẫn chưa có 1 doanh nghiệp nào thực sự đạt tầm cỡ khu vực. Các doanh nghiệp lớn vẫn chủ yếu hoạt động 2 lĩnh vực là tài chính và bất động sản, những ngành ít tạo ra giá trị thực hoặc có thể mang lại ngoại tệ cho quốc gia.
Trải qua nhiều thập kỷ chiến tranh với vô số tổn thất và mất mát, cùng những hậu quả nặng nề của thời kỳ bao cấp, việc Việt Nam đạt được những thành quả phát triển như hôm nay đã là điều đáng ghi nhận. Tuy vậy, nếu nhìn từ thời điểm Đổi mới đến nay, có thể thấy rằng những thành tựu đó vẫn chưa thực sự nổi bật. Suốt nhiều năm, dân tộc ta vẫn đang loay hoay tìm lời giải cho bài toán vươn mình mạnh mẽ hơn. Liệu nguyên nhân có phải nằm ở chính đặc điểm căn tính của dân tộc này? Phải chăng dân Việt vẫn mê man trong cái hư cái xấu mấy trăm năm nay
Bài thơ gồm 472 câu phê phán thói hư tính xấu của người Việt, nội dung đại để như sau:
1. Trong khi người nước ngoài có chí cao, dám chết vì việc nghĩa, vì lợi dân ích nước; thì người nước mình tham sống sợ chết, chịu kiếp sống nhục nhã đoạ đày.
2. Trong khi người ta dẫu sang hay hèn, nam hay nữ ai cũng lo học lấy một nghề; thì người mình chỉ biết ngồi không ăn bám.
3. Trong khi họ có óc phiêu lưu mạo hiểm, dám đi khắp thế giới mở mang trí óc; thì ta suốt đời chỉ loanh quanh xó bếp, hú hí với vợ con.
4. Trong khi họ có tinh thần đùm bọc, thương yêu giúp đỡ lẫn nhau; thì ta lại chỉ quen thói giành giật, lừa đảo nhau vì chữ lợi.
5. Trong khi họ biết bỏ vốn lớn, giữ vững chữ tín trong kinh doanh làm cho tiền bạc lưu thông, đất nước ngày càng giàu có; thì ta quen thói bất nhân bất tín, cho vay cắt cổ, ăn quỵt vỗ nợ, để tiền bạc đất đai trở thành vô dụng.
6. Trong khi họ biết tiết kiệm tang lễ, cư xử hợp nghĩa với người chết; thì ta lo làm ma chay cho lớn, đến nỗi nhiều gia đình bán hết ruộng hết trâu.
7. Trong khi họ ra sức cải tiến phát minh, máy móc ngày càng tinh xảo; thì ta đầu óc thủ cựu, ếch ngồi đáy giếng, không có gan đua chen thực nghiệp.
8. Trong khi họ giỏi tổ chức công việc, sắp xếp giờ nghỉ giờ làm hợp lý, thì ta chỉ biết chơi bời, rượu chè cờ bạc, bỏ bê công việc.
9. Trong khi họ biết gắng gỏi tự lực tự cường, tin ở bản thân; thì ta chỉ mê tín nơi mồ mả, tướng số, việc gì cũng cầu trời khấn Phật.
10.Trong khi họ làm việc quan cốt ích nước lợi dân, đúng là "đầy tớ" của dân, được dân tín nhiệm; thì ta lo xoay xở chức quan để no ấm gia đình, vênh vang hoang phí, vơ vét áp bức dân chúng, v.v...
Đã hơn một thế kỷ trôi qua mà con dân xứ Việt vẫn còn ôm giữ khư khư những thói xấu này. Phải chăng đây là căn tính của dân tộc?
NÓi đi cũng phải nói lại, dân ta hoàn toàn không phải chỉ có những tính xấu. Chẳng có gì hoàn toàn xấu mà tồn tại lâu dài trên đời này được. Ví như toàn quyền Pháp tại Đông Dương Paul Doumer đã nhận xét:
'Người An Nam ưu trội so với các dân tộc xung quanh. Người An Nam và người Nhật Bản giống nhau. Cả hai đều thông minh, cần cù và dũng cảm, lao động mẫu mực, những nông phu giỏi việc đồng áng, những người thợ lành nghề, những nghệ nhân khéo léo và thông minh. So với các dân tộc khác ở châu Á, người thợ và người lính, người An Nam vẫn xếp cao hơn một bậc.' ( Paul Doumer 1902 , Sách " Đông dương ngày ấy “)
Nước Việt Nam ngày nay không còn là một nước nhược tiểu như cách đây 100 năm nữa. GDP xếp thứ 33; PPP xếp thứ 26; quy mô dân số xếp thứ 16. Người Việt ngày nay có mặt ở khắp năm châu bốn bể. Không ít người đang giữ những trọng trách trong các tổ chức, doanh nghiệp quốc tế. Cũng không ít người được công nhận là nhân tài trong các lĩnh vực khoa học nghệ thuật, được xã hội bản địa trọng vọng. Dẫu tưởng bằng thế và lực ấy, việc nước ta vươn mình trở thành một cường quốc sẽ trong tương lai sẽ chẳng phải gì khó khăn.
Nhưng hiện thực thì hết sức khó khăn. Việt Nam được đánh giá đã bỏ lỡ cơ hội vươn mình nhờ dân số vàng (theo tính toán là trong giai đoạn 1970-2020). Thu nhập bình quân đầu người mới chỉ đạt 4,717 đô la, xấp xỉ 1/4 trung bình toàn cầu. Năng suất lao động tuy có cải thiện, nhưng vẫn thuộc vào nhóm thấp trong khu vực, chỉ bằng 1/10 Singapore, một nửa của Thái Lan hoặc Trung Quốc. Việt Nam vẫn chưa có 1 doanh nghiệp nào thực sự đạt tầm cỡ khu vực. Các doanh nghiệp lớn vẫn chủ yếu hoạt động 2 lĩnh vực là tài chính và bất động sản, những ngành ít tạo ra giá trị thực hoặc có thể mang lại ngoại tệ cho quốc gia.
Trải qua nhiều thập kỷ chiến tranh với vô số tổn thất và mất mát, cùng những hậu quả nặng nề của thời kỳ bao cấp, việc Việt Nam đạt được những thành quả phát triển như hôm nay đã là điều đáng ghi nhận. Tuy vậy, nếu nhìn từ thời điểm Đổi mới đến nay, có thể thấy rằng những thành tựu đó vẫn chưa thực sự nổi bật. Suốt nhiều năm, dân tộc ta vẫn đang loay hoay tìm lời giải cho bài toán vươn mình mạnh mẽ hơn. Liệu nguyên nhân có phải nằm ở chính đặc điểm căn tính của dân tộc này? Phải chăng dân Việt vẫn mê man trong cái hư cái xấu mấy trăm năm nay