8Lake
Thần điêu đại bịp
Câu nói dân gian “Thanh xà nhuận sáu nguyệt, tam phục nan kiến thiên” có ý nghĩa gì?
“Phục thiên” là cách gọi chung của “Tam phục thiên”, tức ba giai đoạn nóng nhất trong năm, bao gồm: Sơ phục (đầu phục), Trung phục (giữa phục) và Mạt phục (cuối phục). Chữ “Phục” (伏) vốn có nghĩa là thân người cúi gập xuống tựa vào vật gì đó, mang ý nghĩa nằm rạp, phủ phục; từ đó mở rộng ra nghĩa là quy phục, chịu khuất phục. Cổ nhân cho rằng, “Phục” biểu thị âm khí bị dương khí ép buộc mà ẩn xuống lòng đất, là thời điểm thời tiết quá nóng, nên tĩnh chứ không nên động.
Người xưa tin rằng mùa hè là thời điểm cực nóng, thuộc hành Hỏa, còn can “Canh” (庚) thuộc hành Kim, Hỏa khắc Kim, cho nên đến ngày Canh, Kim tất phải ẩn phục. Kim sợ Hỏa, trong những ngày Tam Phục, Kim dần suy yếu theo từng ngày, do đó cổ nhân dùng ngày Canh để tính các giai đoạn của “Phục”.
Vào thời Tiên Tần, người ta cho rằng “Phục thiên” là thời điểm lệ quỷ hoành hành, cần giết chó tế thần và chia thịt để trừ tà giải độc nóng. Điều này nhằm ngăn ngừa kho lẫm bị hơi nóng sinh ra ruồi nhặng và tránh cho con người mắc bệnh do thời tiết oi bức, vì thế những ngày nóng bức cần giải độc được gọi là “Phục nhật”.
Đến thời Hán, triều đình rất coi trọng lễ tế vào Tam Phục và Lạp nhật. Tại Trường An thời Hán, mỗi khi đến ngày Phục, nhà nhà đều đóng kín cửa để tránh lệ quỷ.
Trung Quốc từ rất sớm đã lấy “Phục thiên” làm căn cứ thời vụ nông nghiệp để chỉ đạo sản xuất. Trong Tề Dân Yếu Thuật của Giả Tư Hiệp thời Bắc Ngụy có viết về việc trồng các loại đậu như sau:
“Sau hạ chí mười ngày mà gieo là thời điểm tốt nhất, cuối Sơ phục gieo là trung bình, cuối Trung phục gieo là thời điểm kém, lúc đó đã muộn rồi.”
Ý là trong vòng 10 ngày sau tiết Hạ Chí là thời gian thích hợp nhất để gieo trồng, hết Sơ phục mới gieo thì là thời điểm trung bình, còn đến cuối Trung phục mới gieo thì đã quá muộn.
Ở miền Bắc TQ còn lưu truyền câu tục ngữ:
“Đầu Phục trồng củ cải, Nhị Phục trồng rau, Tam Phục trồng kiều mạch.”
Nguyên nhân chủ yếu khiến Tam Phục trở nên nóng bức là do nó nằm đúng thời kỳ đới mưa “Mai vũ” dịch chuyển lên phía Bắc, khu vực này chịu ảnh hưởng của áp cao cận nhiệt Tây Thái Bình Dương. Vùng bị khống chế bởi áp cao này thường nắng ráo ít mây, ánh nắng chiếu trực tiếp khiến mặt đất bức xạ nhiệt tăng mạnh, cộng thêm độ ẩm và nhiệt độ cao khiến cảm giác oi bức càng nặng nề hơn.
Cách tính thời điểm bắt đầu “Phục”
Hiểu được “Phục thiên” là gì thì cũng cần biết thời điểm bắt đầu “Phục”.
Nhiều người tưởng rằng ngày Hạ Chí là bắt đầu Tam Phục, nhưng thực tế không phải vậy. Mỗi năm, sau tiết Hạ Chí, đến ngày Canh thứ ba mới thực sự bắt đầu “Nhập phục”.
Dân gian thường nói:
“Hạ Chí tam Canh nhập phục, Đông Chí phùng Nhâm số cửu”, chính là ý này. Ở đây, “tam Canh” không phải “ba canh giờ ban đêm”, mà là ngày Canh trong hệ thống Can Chi dùng để ghi ngày.
Vậy “Hạ Chí tam Canh nhập phục” là gì? Rất đơn giản:
Sau ngày Hạ Chí, mở lịch ra, đếm tiếp theo cho đến ngày Canh thứ ba thì chính là ngày bắt đầu “Nhập phục”. Vì Thiên Can có 10 chữ, cứ mỗi 10 ngày lại có một ngày Canh, nên ngày bắt đầu Tam Phục mỗi năm đều khác nhau.
Cụ thể:
• Từ Hạ Chí, ngày Canh thứ ba là Sơ phục
• Ngày Canh thứ tư là Trung phục
• Ngày Canh đầu tiên sau tiết Lập Thu là Mạt phục
Thông thường, Sơ phục và Mạt phục đều dài 10 ngày, còn Trung phục thì có thể 10 hoặc 20 ngày, tùy vào từ Hạ Chí đến Lập Thu có mấy ngày Canh. Nếu có 4 ngày Canh thì Trung phục dài 10 ngày, nếu có 5 ngày Canh thì Trung phục dài 20 ngày.
Ví dụ năm 2025, khi nào bắt đầu và kết thúc Tam Phục?
Mở lịch vạn niên sẽ thấy:
• Ngày 21/6/2025 là tiết Hạ Chí, rơi vào ngày Tân Dậu
• Đếm theo 60 Giáp Tý thì ngày Canh thứ ba là Canh Dần, tức ngày 20/7/2025 — đây là ngày Nhập phục
=> 10 ngày sau (20/7 đến 29/7) là Sơ phục
• 30/7 là Canh Tý, bắt đầu Trung phục
Từ Hạ Chí (21/6) đến Lập Thu (7/8) có 4 ngày Canh: Canh Ngọ, Canh Thìn, Canh Dần, Canh Tý, vậy nên Trung phục năm nay dài 10 ngày
• 9/8 là Canh Tuất, bắt đầu Mạt phục, đến 19/8 là ra Phục
Đếm “Cửu mùa hè”
Người xưa không chỉ dựa vào hoàng đạo để chia 24 tiết khí mà còn dựa vào quy luật khí hậu và thực tiễn sản xuất để hình thành một số hệ thống tiết khí đặc biệt gọi là Tạp tiết khí.
Nội dung cốt lõi gồm có:
“Tam Phục”, “Số Cửu”, “Nhập Mai”, “Lạp nhật”… là hệ thống bổ sung cho 24 tiết khí, sử dụng thuật toán đặc biệt để xác định thời gian, phản ánh rõ đặc điểm khí hậu vùng và nhu cầu sản xuất, dựa trên kết hợp giữa dương lịch (kể cả lịch Can Chi) và thuyết Âm Dương Ngũ Hành.
• “Số Cửu” nổi tiếng nhất là “Đông Cửu Cửu” – đếm chín lần chín sau Đông Chí
• Nhưng thực ra còn có “Hạ Cửu Cửu” – đếm chín lần chín sau Hạ Chí
Đông Cửu Cửu: tính từ Đông Chí, cứ mỗi 9 ngày là một “Cửu”, tổng cộng 81 ngày. Tam Cửu, Tứ Cửu là lúc lạnh nhất trong năm. Phổ biến ở miền Bắc.
Hạ Cửu Cửu: tính từ Hạ Chí, cứ 9 ngày là một “Cửu”, tổng cộng cũng 81 ngày. Tam Cửu, Tứ Cửu là lúc nóng nhất trong năm, tương phản với Đông Cửu. Dù ít được biết đến hơn, nhưng phản ánh rất sinh động mối liên hệ giữa thời tiết và ngày tháng.
Ví dụ bài “Hạ Chí Cửu Cửu Ca” khắc trên xà gỗ của đại điện miếu Vũ Vương tại thành phố Lão Hà Khẩu, Tương Dương, tỉnh Hồ Bắc:
Hạ chí nhập đầu cửu, phiến quạt cầm trong tay
Nhị cửu mười tám, bỏ mũ mặc lụa mỏng
Tam cửu hai mươi bảy, ra cửa mồ hôi nhễ nhại
Tứ cửu ba mươi sáu, cuộn chiếu ngủ ngoài trời
Ngũ cửu bốn mươi lăm, mùa thu nóng như hổ dữ
Lục cửu năm mươi tư, vào miếu cầu mát
Thất cửu sáu mươi ba, lục chăn nơi đầu giường
Bát cửu bảy mươi hai, nửa đêm tìm chăn bông
Cửu cửu tám mươi mốt, mở tủ lấy áo bông
Chúng ta quen “đếm đầu ngón tay” qua ngày tháng, thì trong cái nóng oi ả mùa hè, cứ thế đếm “Cửu” cho đến Cửu Cửu tám mươi mốt, là mát mẻ đến rồi!
Do mùa hè nước ta Nam – Bắc không chênh lệch nhiều, nên bài ca Hạ Cửu Cửu áp dụng được rộng rãi ở đa số vùng miền (trừ cao nguyên Thanh Tạng và một phần Tây Bắc).
Năm 2025 là năm Ất Tỵ, Ất thuộc Mộc, phương Đông, màu xanh – nên gọi là Thanh Xà Niên (năm rắn xanh).
Do năm 2025 âm lịch không có “trung khí” Sử thử nên đặt tháng nhuận Sáu, kéo dài từ 25/7 đến 22/8.
Dân gian mới có câu:
“Thanh xà nhuận sáu nguyệt, Tam Phục nan kiến thiên”
=> Tức là năm Ất Tỵ có tháng Sáu nhuận, toàn bộ Tam Phục rơi vào tháng này, khí ẩm nóng kéo dài, mưa dầm hoặc oi bức khiến khó thấy nắng gắt.
Tháng Sáu nhuận trùng với mùa mưa nên lượng mưa có thể tăng. Khi áp cao cận nhiệt yếu, dòng khí nóng lạnh giao tranh, dễ gây ra “thời tiết lò xông” – theo khí tượng gọi là hiện tượng nóng ẩm, không gió, vô cùng ngột ngạt.
Người xưa dùng tục ngữ để nhắc nhở đề phòng thiên tai vào năm có tháng Sáu nhuận. Trong Nông Chính Toàn Thư có ghi:
“Nhuận lục nguyệt, vãn hòa cụ lũ” — tức mùa lúa muộn lo lũ lụt
Mưa nhiều dễ ảnh hưởng đến quá trình chắc hạt lúa, gây sâu bệnh.
Tập tục ẩm thực trong Tam Phục
Người xưa nói:
“Lạnh nhất là Tam Cửu, nóng nhất là Tam Phục”
Miền Bắc có câu:
“Đầu Phục ăn sủi cảo, Nhị Phục ăn mì, Tam Phục tráng bánh đập trứng”
Tam Phục trùng lúc mùa vụ chuyển giao, cộng thêm thời tiết nóng bức khiến người dân ưa thích món ăn thanh đạm, ít dầu mỡ – nên sinh ra thói quen ăn sủi cảo, mì sợi, bánh tráng, bánh kếp…
Miền Nam lưu truyền:
“Đầu Phục gà, Nhị Phục vịt, Tam Phục ba ba bổ khỏe vô song”
• Đầu Phục ăn gà, một năm khỏe mạnh. Phải là gà trống gáy sáng – tượng trưng cho dương khí dồi dào, ăn vào mạnh khỏe.
• Nhị Phục ăn vịt để chống lại “khổ hạ”. Vịt tính hàn, vị ngọt, bổ âm ngũ tạng, thanh nhiệt hư lao – rất phù hợp thời điểm nóng ẩm này.
• Tam Phục sau lập thu, hơi nóng giảm nhưng gặp “hổ mùa thu” trời hanh khô, nên ăn ba ba hầm thuốc để “bổ mùa thu”, dưỡng cơ thể.
Tam Phục không chỉ phòng nóng, phòng lũ, mà còn là lúc dưỡng sinh.
Cần tránh kiêu căng, nóng nảy, giữ tâm bình hòa – an yên qua mùa hè!
“Phục thiên” là cách gọi chung của “Tam phục thiên”, tức ba giai đoạn nóng nhất trong năm, bao gồm: Sơ phục (đầu phục), Trung phục (giữa phục) và Mạt phục (cuối phục). Chữ “Phục” (伏) vốn có nghĩa là thân người cúi gập xuống tựa vào vật gì đó, mang ý nghĩa nằm rạp, phủ phục; từ đó mở rộng ra nghĩa là quy phục, chịu khuất phục. Cổ nhân cho rằng, “Phục” biểu thị âm khí bị dương khí ép buộc mà ẩn xuống lòng đất, là thời điểm thời tiết quá nóng, nên tĩnh chứ không nên động.
Người xưa tin rằng mùa hè là thời điểm cực nóng, thuộc hành Hỏa, còn can “Canh” (庚) thuộc hành Kim, Hỏa khắc Kim, cho nên đến ngày Canh, Kim tất phải ẩn phục. Kim sợ Hỏa, trong những ngày Tam Phục, Kim dần suy yếu theo từng ngày, do đó cổ nhân dùng ngày Canh để tính các giai đoạn của “Phục”.
Vào thời Tiên Tần, người ta cho rằng “Phục thiên” là thời điểm lệ quỷ hoành hành, cần giết chó tế thần và chia thịt để trừ tà giải độc nóng. Điều này nhằm ngăn ngừa kho lẫm bị hơi nóng sinh ra ruồi nhặng và tránh cho con người mắc bệnh do thời tiết oi bức, vì thế những ngày nóng bức cần giải độc được gọi là “Phục nhật”.
Đến thời Hán, triều đình rất coi trọng lễ tế vào Tam Phục và Lạp nhật. Tại Trường An thời Hán, mỗi khi đến ngày Phục, nhà nhà đều đóng kín cửa để tránh lệ quỷ.
Trung Quốc từ rất sớm đã lấy “Phục thiên” làm căn cứ thời vụ nông nghiệp để chỉ đạo sản xuất. Trong Tề Dân Yếu Thuật của Giả Tư Hiệp thời Bắc Ngụy có viết về việc trồng các loại đậu như sau:
“Sau hạ chí mười ngày mà gieo là thời điểm tốt nhất, cuối Sơ phục gieo là trung bình, cuối Trung phục gieo là thời điểm kém, lúc đó đã muộn rồi.”
Ý là trong vòng 10 ngày sau tiết Hạ Chí là thời gian thích hợp nhất để gieo trồng, hết Sơ phục mới gieo thì là thời điểm trung bình, còn đến cuối Trung phục mới gieo thì đã quá muộn.
Ở miền Bắc TQ còn lưu truyền câu tục ngữ:
“Đầu Phục trồng củ cải, Nhị Phục trồng rau, Tam Phục trồng kiều mạch.”
Nguyên nhân chủ yếu khiến Tam Phục trở nên nóng bức là do nó nằm đúng thời kỳ đới mưa “Mai vũ” dịch chuyển lên phía Bắc, khu vực này chịu ảnh hưởng của áp cao cận nhiệt Tây Thái Bình Dương. Vùng bị khống chế bởi áp cao này thường nắng ráo ít mây, ánh nắng chiếu trực tiếp khiến mặt đất bức xạ nhiệt tăng mạnh, cộng thêm độ ẩm và nhiệt độ cao khiến cảm giác oi bức càng nặng nề hơn.
Cách tính thời điểm bắt đầu “Phục”
Hiểu được “Phục thiên” là gì thì cũng cần biết thời điểm bắt đầu “Phục”.
Nhiều người tưởng rằng ngày Hạ Chí là bắt đầu Tam Phục, nhưng thực tế không phải vậy. Mỗi năm, sau tiết Hạ Chí, đến ngày Canh thứ ba mới thực sự bắt đầu “Nhập phục”.
Dân gian thường nói:
“Hạ Chí tam Canh nhập phục, Đông Chí phùng Nhâm số cửu”, chính là ý này. Ở đây, “tam Canh” không phải “ba canh giờ ban đêm”, mà là ngày Canh trong hệ thống Can Chi dùng để ghi ngày.
Vậy “Hạ Chí tam Canh nhập phục” là gì? Rất đơn giản:
Sau ngày Hạ Chí, mở lịch ra, đếm tiếp theo cho đến ngày Canh thứ ba thì chính là ngày bắt đầu “Nhập phục”. Vì Thiên Can có 10 chữ, cứ mỗi 10 ngày lại có một ngày Canh, nên ngày bắt đầu Tam Phục mỗi năm đều khác nhau.
Cụ thể:
• Từ Hạ Chí, ngày Canh thứ ba là Sơ phục
• Ngày Canh thứ tư là Trung phục
• Ngày Canh đầu tiên sau tiết Lập Thu là Mạt phục
Thông thường, Sơ phục và Mạt phục đều dài 10 ngày, còn Trung phục thì có thể 10 hoặc 20 ngày, tùy vào từ Hạ Chí đến Lập Thu có mấy ngày Canh. Nếu có 4 ngày Canh thì Trung phục dài 10 ngày, nếu có 5 ngày Canh thì Trung phục dài 20 ngày.
Ví dụ năm 2025, khi nào bắt đầu và kết thúc Tam Phục?
Mở lịch vạn niên sẽ thấy:
• Ngày 21/6/2025 là tiết Hạ Chí, rơi vào ngày Tân Dậu
• Đếm theo 60 Giáp Tý thì ngày Canh thứ ba là Canh Dần, tức ngày 20/7/2025 — đây là ngày Nhập phục
=> 10 ngày sau (20/7 đến 29/7) là Sơ phục
• 30/7 là Canh Tý, bắt đầu Trung phục
Từ Hạ Chí (21/6) đến Lập Thu (7/8) có 4 ngày Canh: Canh Ngọ, Canh Thìn, Canh Dần, Canh Tý, vậy nên Trung phục năm nay dài 10 ngày
• 9/8 là Canh Tuất, bắt đầu Mạt phục, đến 19/8 là ra Phục
Đếm “Cửu mùa hè”
Người xưa không chỉ dựa vào hoàng đạo để chia 24 tiết khí mà còn dựa vào quy luật khí hậu và thực tiễn sản xuất để hình thành một số hệ thống tiết khí đặc biệt gọi là Tạp tiết khí.
Nội dung cốt lõi gồm có:
“Tam Phục”, “Số Cửu”, “Nhập Mai”, “Lạp nhật”… là hệ thống bổ sung cho 24 tiết khí, sử dụng thuật toán đặc biệt để xác định thời gian, phản ánh rõ đặc điểm khí hậu vùng và nhu cầu sản xuất, dựa trên kết hợp giữa dương lịch (kể cả lịch Can Chi) và thuyết Âm Dương Ngũ Hành.
• “Số Cửu” nổi tiếng nhất là “Đông Cửu Cửu” – đếm chín lần chín sau Đông Chí
• Nhưng thực ra còn có “Hạ Cửu Cửu” – đếm chín lần chín sau Hạ Chí
Đông Cửu Cửu: tính từ Đông Chí, cứ mỗi 9 ngày là một “Cửu”, tổng cộng 81 ngày. Tam Cửu, Tứ Cửu là lúc lạnh nhất trong năm. Phổ biến ở miền Bắc.
Hạ Cửu Cửu: tính từ Hạ Chí, cứ 9 ngày là một “Cửu”, tổng cộng cũng 81 ngày. Tam Cửu, Tứ Cửu là lúc nóng nhất trong năm, tương phản với Đông Cửu. Dù ít được biết đến hơn, nhưng phản ánh rất sinh động mối liên hệ giữa thời tiết và ngày tháng.
Ví dụ bài “Hạ Chí Cửu Cửu Ca” khắc trên xà gỗ của đại điện miếu Vũ Vương tại thành phố Lão Hà Khẩu, Tương Dương, tỉnh Hồ Bắc:
Hạ chí nhập đầu cửu, phiến quạt cầm trong tay
Nhị cửu mười tám, bỏ mũ mặc lụa mỏng
Tam cửu hai mươi bảy, ra cửa mồ hôi nhễ nhại
Tứ cửu ba mươi sáu, cuộn chiếu ngủ ngoài trời
Ngũ cửu bốn mươi lăm, mùa thu nóng như hổ dữ
Lục cửu năm mươi tư, vào miếu cầu mát
Thất cửu sáu mươi ba, lục chăn nơi đầu giường
Bát cửu bảy mươi hai, nửa đêm tìm chăn bông
Cửu cửu tám mươi mốt, mở tủ lấy áo bông
Chúng ta quen “đếm đầu ngón tay” qua ngày tháng, thì trong cái nóng oi ả mùa hè, cứ thế đếm “Cửu” cho đến Cửu Cửu tám mươi mốt, là mát mẻ đến rồi!
Do mùa hè nước ta Nam – Bắc không chênh lệch nhiều, nên bài ca Hạ Cửu Cửu áp dụng được rộng rãi ở đa số vùng miền (trừ cao nguyên Thanh Tạng và một phần Tây Bắc).
Năm 2025 là năm Ất Tỵ, Ất thuộc Mộc, phương Đông, màu xanh – nên gọi là Thanh Xà Niên (năm rắn xanh).
Do năm 2025 âm lịch không có “trung khí” Sử thử nên đặt tháng nhuận Sáu, kéo dài từ 25/7 đến 22/8.
Dân gian mới có câu:
“Thanh xà nhuận sáu nguyệt, Tam Phục nan kiến thiên”
=> Tức là năm Ất Tỵ có tháng Sáu nhuận, toàn bộ Tam Phục rơi vào tháng này, khí ẩm nóng kéo dài, mưa dầm hoặc oi bức khiến khó thấy nắng gắt.
Tháng Sáu nhuận trùng với mùa mưa nên lượng mưa có thể tăng. Khi áp cao cận nhiệt yếu, dòng khí nóng lạnh giao tranh, dễ gây ra “thời tiết lò xông” – theo khí tượng gọi là hiện tượng nóng ẩm, không gió, vô cùng ngột ngạt.
Người xưa dùng tục ngữ để nhắc nhở đề phòng thiên tai vào năm có tháng Sáu nhuận. Trong Nông Chính Toàn Thư có ghi:
“Nhuận lục nguyệt, vãn hòa cụ lũ” — tức mùa lúa muộn lo lũ lụt
Mưa nhiều dễ ảnh hưởng đến quá trình chắc hạt lúa, gây sâu bệnh.
Tập tục ẩm thực trong Tam Phục
Người xưa nói:
“Lạnh nhất là Tam Cửu, nóng nhất là Tam Phục”
Miền Bắc có câu:
“Đầu Phục ăn sủi cảo, Nhị Phục ăn mì, Tam Phục tráng bánh đập trứng”
Tam Phục trùng lúc mùa vụ chuyển giao, cộng thêm thời tiết nóng bức khiến người dân ưa thích món ăn thanh đạm, ít dầu mỡ – nên sinh ra thói quen ăn sủi cảo, mì sợi, bánh tráng, bánh kếp…
Miền Nam lưu truyền:
“Đầu Phục gà, Nhị Phục vịt, Tam Phục ba ba bổ khỏe vô song”
• Đầu Phục ăn gà, một năm khỏe mạnh. Phải là gà trống gáy sáng – tượng trưng cho dương khí dồi dào, ăn vào mạnh khỏe.
• Nhị Phục ăn vịt để chống lại “khổ hạ”. Vịt tính hàn, vị ngọt, bổ âm ngũ tạng, thanh nhiệt hư lao – rất phù hợp thời điểm nóng ẩm này.
• Tam Phục sau lập thu, hơi nóng giảm nhưng gặp “hổ mùa thu” trời hanh khô, nên ăn ba ba hầm thuốc để “bổ mùa thu”, dưỡng cơ thể.
Tam Phục không chỉ phòng nóng, phòng lũ, mà còn là lúc dưỡng sinh.
Cần tránh kiêu căng, nóng nảy, giữ tâm bình hòa – an yên qua mùa hè!
