Don Jong Un
Trai thôn
Lue Yang’s mother, Ny Her, holds a sign with a photo of her son
Bị còng tay cùng những người khác tại một cơ sở di trú ở Louisiana trong khi chờ giải lên phi cơ, Lue Yang hiểu rằng chuyến bay về Lào trong vài giờ tới có thể là dấu chấm hết cho tự do, và viễn ảnh phía trước sẽ rất u ám. Ở tuổi 47, người cha của sáu đứa con này phải đối mặt với một hiện thực phũ phàng: tiếp tục trả giá cho một bản án đã lùi sâu vào quá khứ hơn hai thập niên.
Tháng 7 năm 2025, Sở Thực Thi Di Trú Hoa Kỳ (ICE) đã bắt giữ Yang và hơn mười người gốc H’Mông khác, với lý do là họ từng có các tiền án hình sự (từ hàng chục năm trước). Gia đình Yang trốn chạy khỏi Lào vào cuối thập niên 1970 sau khi cha ông tham chiến bên cạnh quân đội Hoa Kỳ trong Chiến tranh Việt Nam. Từ lâu, chính phủ Lào luôn từ chối tiếp nhận những trường hợp tị nạn như Yang.
Thế nhưng, trong năm nay, dưới sức ép của Trump, Lào dường như đã thay đổi lập trường. Chính quyền Trump đang nhắm vào cộng đồng H’Mông tị nạn (sinh sống chủ yếu tại vùng Trung Tây) và muốn trục xuất họ về Lào, Việt Nam cùng một số nước Đông Nam Á khác. Các tổ chức bảo vệ quyền di dân cảnh báo, nhiều người trong số họ đã rời quê hương từ tấm bé, không còn nhớ gì về nơi đó. Nếu bị ép đưa đến nơi xa lạ, họ rất dễ bị phân biệt đối xử, hay thậm chí là bị bạo lực.
Yang thoát khỏi chuyến bay trục xuất đầu tiên vì phi cơ đã quá đông. Vợ Yang, Ann Vue, kể với tờ The Washington Post rằng ICE thông báo chồng bà bị loại khỏi danh sách đợt này “do có thay đổi trong khâu tổ chức chuyến bay.”
Chính phủ liên bang đẩy mạnh chiến dịch trục xuất nhắm vào những người từng có án hình sự và các lệnh trục xuất còn tồn đọng. Tuy nhiên, theo các tổ chức dân quyền, việc trục xuất hàng loạt như vậy đang khiến nhiều gia đình ly tán, làm xáo trộn cộng đồng, và trừng phạt những người đã trả giá cho lỗi lầm của họ từ rất lâu.
Cha của Yang là Lo Yang, 73 tuổi, từng bị trúng đạn ba lần khi khoác áo lính Lào chiến đấu cùng quân đội Hoa Kỳ. Ông nói rằng ông cảm thấy bị phản bội bởi đất nước mà mình từng hết lòng giúp đỡ. Trong cuộc phỏng vấn có thông dịch viên tại trung tâm cộng đồng ở Lansing, ông rưng rưng: “Trước khi đến Mỹ, tôi đã thề sẽ đóng góp cho nơi này, sẽ sống tử tế dù giàu hay nghèo, và tôi cũng đã dạy Lue như vậy. Nếu họ biết tôi từng tham chiến, con trai tôi sẽ bị xử tử. Họ sẽ tìm cách báo thù, dù là theo ‘phép vua’ hay ‘lệ làng’.”
ĐSQ Lào tại Washington từ chối bình luận. Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ nhiều lần lên án việc đàn áp người H’Mông theo đạo Thiên Chúa tại Lào.
Phát ngôn viên ICE lôi bản án “xâm nhập nhà riêng cấp độ hai” của Yang từ năm 1997 (khi đó ông mới 19 tuổi) ra, khẳng định ông là người có tiền án và đã có lệnh trục xuất từ năm 2001 nên thuộc diện bị cưỡng chế rời khỏi Hoa Kỳ.
“Chúng tôi cam kết thi hành lệnh trục xuất với Yang và các di dân phạm pháp khác vì họ vi phạm luật di trú và đe dọa đến an toàn cộng đồng,” phát ngôn viên ICE tuyên bố.
Đáp lại, cộng đồng người Đông Nam Á tại Michigan đã đoàn kết và công khai vận động để đưa người thân của họ trở về.
Cuối tháng 8, tại một trung tâm cộng đồng ở ngoại ô Lansing, thủ phủ bang Michigan, các gia đình quây quần để san sẻ cho nhau những kinh nghiệm ứng phó khi thiếu vắng người thân (có rất nhiều trường hợp nguồn thu nhập của gia đình bị hao hụt đi đáng kể). Các bà mẹ mặc áo thun in khẩu hiệu “Gia đình là phải được ở bên nhau,” còn bọn trẻ nô đùa dưới ánh nắng chiều và nhâm nhi bánh quy.
Shoua Yang (không có quan hệ họ hàng với Lue Yang) kể rằng bà đã phải làm tăng ca ở công ty rất nhiều kể từ khi chồng mình (Fue, 45 tuổi) bị bắt và trục xuất sang Lào từ tháng 7. Fue được cấp thẻ xanh từ khi còn đỏ hỏn do cha ông từng giúp đỡ quân đội Hoa Kỳ trong Chiến tranh Việt Nam. Tuy nhiên, đến năm 2002, ông bị kết tội xâm nhập gia cư cấp độ hai và bị mất quy chế thường trú nhân.
“Không có chồng ở đây, tôi bị khủng hoảng cả tinh thần lẫn tài chánh,” Shoua tâm sự. “Điều khiến tôi đau lòng nhất là anh sẽ không thể ở bên để cùng nhìn các con lớn lên.”
Đẩy mạnh trục xuất
Khoảng mười năm qua, cộng đồng H’Mông cùng với các nhóm người đến từ Việt Nam, Campuchia và Lào thường bị ICE nhắm đến.
Trong nhiệm kỳ đầu, chính quyền Trump từng tìm cách trục xuất khoảng 4,800 người gốc Lào bị ICE xác định là đang có lệnh trục xuất (phần lớn từng có tiền án tiền sự). Nhưng nỗ lực này gặp trở ngại vì chính phủ Lào không chịu tiếp nhận các chuyến bay hồi hương.
Sau khi Lào bị đưa vào danh sách các nước chịu lệnh cấm nhập cảnh một phần, chính phủ của họ mới bắt đầu cấp giấy tờ cho người bị trục xuất (mở đường cho việc nhận họ hồi hương). Có thể thấy rõ, Lào làm vậy cốt là để lấy lòng chính quyền Trump.
Theo tổ chức Human Rights First, chỉ riêng năm 2025 đã có ba chuyến bay hồi hương về Lào vào tháng 5, tháng 8 và tháng 9; trong đó có hai chuyến ICE thuê loại phi cơ có thể chở tới 180 người.
Ngày 15 tháng 7, các nhân viên ICE bố ráp, bắt giữ Lue Yang tại hãng xe nơi ông làm việc ở St. John’s, Michigan và đưa về trung tâm giam giữ tại Baldwin County, cách nhà ông khoảng hai tiếng chạy xe.
Đến ngày 30 tháng 7, ICE tiếp tục bắt 12 người gốc Lào tại Michigan, gồm 11 nam và 1 nữ. Cơ quan cho biết những người này từng có các tiền án như cướp giật, lạm dụng tình dục, gian lận ngân hàng và buôn bán ma túy.
Họ bị đưa tới trại tạm giam Alexandria ở Louisiana (ICE có một nhà tù ngay trong khu phi trường). Tại đây, họ bị còng tay và đưa lên chuyến bay dài 60 tiếng về Lào. Họ không biết gì về Lào, vì họ sinh ra trong trại tị nạn hoặc rời đi từ khi còn rất nhỏ.
Phát ngôn viên ICE giải thích còng tay họ là để “bảo đảm an toàn cho nhân viên, phi hành đoàn và những người khác.”
Trong số đó có Wa Kong Lor, 44 tuổi, từng bị kết án về trộm cắp tài sản, tàng trữ ma túy và giữ súng trái phép. Vợ ông là Mai Yiaxiong, tâm sự rằng bà phải nói dối các con rằng cha chúng đang ở nhà bà con. Yiaxiong nói: “Tôi vẫn chưa dám ngồi lại để nói với các con chuyện gì đã xảy ra. Tôi sẽ nói… nhưng trước hết phải bình tĩnh lại đã.”
Bị kẹt giữa lằn ranh luật pháp
Về phần mình, Lue Yang giải thích rằng bản án năm 1997 là do năm đó ông đi cùng một nhóm bạn trẻ, họ đột nhập vào một ngôi nhà trống, còn ông chỉ ngồi đợi trong xe.
Thỏa thuận nhận tội đã khiến ông phải ngồi tù 10 tháng và đánh mất chiếc thẻ xanh (được cấp khi gia đình đến Hoa Kỳ năm 1979, sau khi thoát khỏi Chiến tranh Bí mật, Secret War). Kể từ đó, Yang trở thành người không quốc tịch. Thái Lan không cấp quốc tịch theo nơi sinh, còn Lào cũng không công nhận ông.
Mặc dù lệnh trục xuất đã được ký từ năm 2001, chính phủ liên bang chưa từng cho thi hành và giấy phép làm việc của ông vẫn được gia hạn đều đặn. Yang hiện là một kỹ sư xe, từng giữ chức Chủ tịch Hội Các Gia Đình H’Mông (Hmong Family Association) tại Lansing. Ông có sáu người con, nhỏ nhất 7 tuổi và lớn nhất là 24 tuổi.
Năm 2018, Yang được xóa án theo Luật Expungement Law của bang Michigan. Đến năm 2020, luật được mở rộng theo Luật Clean Slate Act, cho phép tự động xóa án tích đối với một số tội danh. Tuy nhiên, tình trạng di trú của ông không được phục hồi, vì điều này thuộc thẩm quyền của chính phủ liên bang.
Hồ sơ của Yang cho thấy ông thường đi trình diện tại Sở Di Trú (USCIS) và nộp đơn xin giấy phép làm việc hằng năm. Giấy phép gần nhất hết hạn vào ngày 22 tháng 5, và hồ sơ xin gia hạn đang được USCIS giải quyết.
Hiện nay, Yang bị giam tại cơ sở Pine Prairie, Louisiana. Luật sư của ông đã gửi đơn xin tạm hoãn trục xuất cho ICE, và nộp đơn xin ân xá lên Thống Đốc bang Michigan Gretchen Whitmer.
Trong đơn, Yang viết: “Cha mẹ tôi đã rất vất vả xây dựng cuộc sống mới tại Hoa Kỳ. Tôi từng oán trách số phận sinh ra là một đứa trẻ tị nạn H’Mông. Không tìm được chỗ đứng. Không có người chỉ dẫn. Tôi đã có lúc lầm đường lạc lối…”
Văn phòng Thống Đốc Whitmer chưa có phản hồi.
Luật sư Joseph Yang, người đại diện cho ông trong hồ sơ xóa án tích, cho rằng cách chính quyền Trump nhắm đến tất cả người có lệnh trục xuất là quá máy móc. Ông nói: “Nếu áp dụng cách làm cứng nhắc như vậy, những người như Lue sẽ bị vạ lây.”
Là lãnh đạo tinh thần trong cộng đồng H’Mông, Yang từng làm lễ ban phước trong những dịp như đầy tháng, cưới hỏi và tang lễ. Hiện nay, cộng đồng ấy đang đấu tranh cho Yang, tổ chức họp báo, kêu gọi các DB can thiệp.
Tại trung tâm cộng đồng ở Lansing, con trai của Yang, Akio (16 tuổi) đã bật khóc khi nhắc đến cha: “Cha dạy tôi cách làm người tốt và học hỏi từ sai lầm. Ông từng nói tuổi thơ của ông không được tốt đẹp, nên ông muốn con cái mình có một cuộc sống tốt hơn.”
Bị còng tay cùng những người khác tại một cơ sở di trú ở Louisiana trong khi chờ giải lên phi cơ, Lue Yang hiểu rằng chuyến bay về Lào trong vài giờ tới có thể là dấu chấm hết cho tự do, và viễn ảnh phía trước sẽ rất u ám. Ở tuổi 47, người cha của sáu đứa con này phải đối mặt với một hiện thực phũ phàng: tiếp tục trả giá cho một bản án đã lùi sâu vào quá khứ hơn hai thập niên.
Tháng 7 năm 2025, Sở Thực Thi Di Trú Hoa Kỳ (ICE) đã bắt giữ Yang và hơn mười người gốc H’Mông khác, với lý do là họ từng có các tiền án hình sự (từ hàng chục năm trước). Gia đình Yang trốn chạy khỏi Lào vào cuối thập niên 1970 sau khi cha ông tham chiến bên cạnh quân đội Hoa Kỳ trong Chiến tranh Việt Nam. Từ lâu, chính phủ Lào luôn từ chối tiếp nhận những trường hợp tị nạn như Yang.
Thế nhưng, trong năm nay, dưới sức ép của Trump, Lào dường như đã thay đổi lập trường. Chính quyền Trump đang nhắm vào cộng đồng H’Mông tị nạn (sinh sống chủ yếu tại vùng Trung Tây) và muốn trục xuất họ về Lào, Việt Nam cùng một số nước Đông Nam Á khác. Các tổ chức bảo vệ quyền di dân cảnh báo, nhiều người trong số họ đã rời quê hương từ tấm bé, không còn nhớ gì về nơi đó. Nếu bị ép đưa đến nơi xa lạ, họ rất dễ bị phân biệt đối xử, hay thậm chí là bị bạo lực.
Yang thoát khỏi chuyến bay trục xuất đầu tiên vì phi cơ đã quá đông. Vợ Yang, Ann Vue, kể với tờ The Washington Post rằng ICE thông báo chồng bà bị loại khỏi danh sách đợt này “do có thay đổi trong khâu tổ chức chuyến bay.”
Chính phủ liên bang đẩy mạnh chiến dịch trục xuất nhắm vào những người từng có án hình sự và các lệnh trục xuất còn tồn đọng. Tuy nhiên, theo các tổ chức dân quyền, việc trục xuất hàng loạt như vậy đang khiến nhiều gia đình ly tán, làm xáo trộn cộng đồng, và trừng phạt những người đã trả giá cho lỗi lầm của họ từ rất lâu.
Cha của Yang là Lo Yang, 73 tuổi, từng bị trúng đạn ba lần khi khoác áo lính Lào chiến đấu cùng quân đội Hoa Kỳ. Ông nói rằng ông cảm thấy bị phản bội bởi đất nước mà mình từng hết lòng giúp đỡ. Trong cuộc phỏng vấn có thông dịch viên tại trung tâm cộng đồng ở Lansing, ông rưng rưng: “Trước khi đến Mỹ, tôi đã thề sẽ đóng góp cho nơi này, sẽ sống tử tế dù giàu hay nghèo, và tôi cũng đã dạy Lue như vậy. Nếu họ biết tôi từng tham chiến, con trai tôi sẽ bị xử tử. Họ sẽ tìm cách báo thù, dù là theo ‘phép vua’ hay ‘lệ làng’.”
ĐSQ Lào tại Washington từ chối bình luận. Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ nhiều lần lên án việc đàn áp người H’Mông theo đạo Thiên Chúa tại Lào.
Phát ngôn viên ICE lôi bản án “xâm nhập nhà riêng cấp độ hai” của Yang từ năm 1997 (khi đó ông mới 19 tuổi) ra, khẳng định ông là người có tiền án và đã có lệnh trục xuất từ năm 2001 nên thuộc diện bị cưỡng chế rời khỏi Hoa Kỳ.
“Chúng tôi cam kết thi hành lệnh trục xuất với Yang và các di dân phạm pháp khác vì họ vi phạm luật di trú và đe dọa đến an toàn cộng đồng,” phát ngôn viên ICE tuyên bố.
Đáp lại, cộng đồng người Đông Nam Á tại Michigan đã đoàn kết và công khai vận động để đưa người thân của họ trở về.
Cuối tháng 8, tại một trung tâm cộng đồng ở ngoại ô Lansing, thủ phủ bang Michigan, các gia đình quây quần để san sẻ cho nhau những kinh nghiệm ứng phó khi thiếu vắng người thân (có rất nhiều trường hợp nguồn thu nhập của gia đình bị hao hụt đi đáng kể). Các bà mẹ mặc áo thun in khẩu hiệu “Gia đình là phải được ở bên nhau,” còn bọn trẻ nô đùa dưới ánh nắng chiều và nhâm nhi bánh quy.
Shoua Yang (không có quan hệ họ hàng với Lue Yang) kể rằng bà đã phải làm tăng ca ở công ty rất nhiều kể từ khi chồng mình (Fue, 45 tuổi) bị bắt và trục xuất sang Lào từ tháng 7. Fue được cấp thẻ xanh từ khi còn đỏ hỏn do cha ông từng giúp đỡ quân đội Hoa Kỳ trong Chiến tranh Việt Nam. Tuy nhiên, đến năm 2002, ông bị kết tội xâm nhập gia cư cấp độ hai và bị mất quy chế thường trú nhân.
“Không có chồng ở đây, tôi bị khủng hoảng cả tinh thần lẫn tài chánh,” Shoua tâm sự. “Điều khiến tôi đau lòng nhất là anh sẽ không thể ở bên để cùng nhìn các con lớn lên.”
Đẩy mạnh trục xuất
Khoảng mười năm qua, cộng đồng H’Mông cùng với các nhóm người đến từ Việt Nam, Campuchia và Lào thường bị ICE nhắm đến.
Trong nhiệm kỳ đầu, chính quyền Trump từng tìm cách trục xuất khoảng 4,800 người gốc Lào bị ICE xác định là đang có lệnh trục xuất (phần lớn từng có tiền án tiền sự). Nhưng nỗ lực này gặp trở ngại vì chính phủ Lào không chịu tiếp nhận các chuyến bay hồi hương.
Sau khi Lào bị đưa vào danh sách các nước chịu lệnh cấm nhập cảnh một phần, chính phủ của họ mới bắt đầu cấp giấy tờ cho người bị trục xuất (mở đường cho việc nhận họ hồi hương). Có thể thấy rõ, Lào làm vậy cốt là để lấy lòng chính quyền Trump.
Theo tổ chức Human Rights First, chỉ riêng năm 2025 đã có ba chuyến bay hồi hương về Lào vào tháng 5, tháng 8 và tháng 9; trong đó có hai chuyến ICE thuê loại phi cơ có thể chở tới 180 người.
Ngày 15 tháng 7, các nhân viên ICE bố ráp, bắt giữ Lue Yang tại hãng xe nơi ông làm việc ở St. John’s, Michigan và đưa về trung tâm giam giữ tại Baldwin County, cách nhà ông khoảng hai tiếng chạy xe.
Đến ngày 30 tháng 7, ICE tiếp tục bắt 12 người gốc Lào tại Michigan, gồm 11 nam và 1 nữ. Cơ quan cho biết những người này từng có các tiền án như cướp giật, lạm dụng tình dục, gian lận ngân hàng và buôn bán ma túy.
Họ bị đưa tới trại tạm giam Alexandria ở Louisiana (ICE có một nhà tù ngay trong khu phi trường). Tại đây, họ bị còng tay và đưa lên chuyến bay dài 60 tiếng về Lào. Họ không biết gì về Lào, vì họ sinh ra trong trại tị nạn hoặc rời đi từ khi còn rất nhỏ.
Phát ngôn viên ICE giải thích còng tay họ là để “bảo đảm an toàn cho nhân viên, phi hành đoàn và những người khác.”
Trong số đó có Wa Kong Lor, 44 tuổi, từng bị kết án về trộm cắp tài sản, tàng trữ ma túy và giữ súng trái phép. Vợ ông là Mai Yiaxiong, tâm sự rằng bà phải nói dối các con rằng cha chúng đang ở nhà bà con. Yiaxiong nói: “Tôi vẫn chưa dám ngồi lại để nói với các con chuyện gì đã xảy ra. Tôi sẽ nói… nhưng trước hết phải bình tĩnh lại đã.”
Bị kẹt giữa lằn ranh luật pháp
Về phần mình, Lue Yang giải thích rằng bản án năm 1997 là do năm đó ông đi cùng một nhóm bạn trẻ, họ đột nhập vào một ngôi nhà trống, còn ông chỉ ngồi đợi trong xe.
Thỏa thuận nhận tội đã khiến ông phải ngồi tù 10 tháng và đánh mất chiếc thẻ xanh (được cấp khi gia đình đến Hoa Kỳ năm 1979, sau khi thoát khỏi Chiến tranh Bí mật, Secret War). Kể từ đó, Yang trở thành người không quốc tịch. Thái Lan không cấp quốc tịch theo nơi sinh, còn Lào cũng không công nhận ông.
Mặc dù lệnh trục xuất đã được ký từ năm 2001, chính phủ liên bang chưa từng cho thi hành và giấy phép làm việc của ông vẫn được gia hạn đều đặn. Yang hiện là một kỹ sư xe, từng giữ chức Chủ tịch Hội Các Gia Đình H’Mông (Hmong Family Association) tại Lansing. Ông có sáu người con, nhỏ nhất 7 tuổi và lớn nhất là 24 tuổi.
Năm 2018, Yang được xóa án theo Luật Expungement Law của bang Michigan. Đến năm 2020, luật được mở rộng theo Luật Clean Slate Act, cho phép tự động xóa án tích đối với một số tội danh. Tuy nhiên, tình trạng di trú của ông không được phục hồi, vì điều này thuộc thẩm quyền của chính phủ liên bang.
Hồ sơ của Yang cho thấy ông thường đi trình diện tại Sở Di Trú (USCIS) và nộp đơn xin giấy phép làm việc hằng năm. Giấy phép gần nhất hết hạn vào ngày 22 tháng 5, và hồ sơ xin gia hạn đang được USCIS giải quyết.
Hiện nay, Yang bị giam tại cơ sở Pine Prairie, Louisiana. Luật sư của ông đã gửi đơn xin tạm hoãn trục xuất cho ICE, và nộp đơn xin ân xá lên Thống Đốc bang Michigan Gretchen Whitmer.
Trong đơn, Yang viết: “Cha mẹ tôi đã rất vất vả xây dựng cuộc sống mới tại Hoa Kỳ. Tôi từng oán trách số phận sinh ra là một đứa trẻ tị nạn H’Mông. Không tìm được chỗ đứng. Không có người chỉ dẫn. Tôi đã có lúc lầm đường lạc lối…”
Văn phòng Thống Đốc Whitmer chưa có phản hồi.
Luật sư Joseph Yang, người đại diện cho ông trong hồ sơ xóa án tích, cho rằng cách chính quyền Trump nhắm đến tất cả người có lệnh trục xuất là quá máy móc. Ông nói: “Nếu áp dụng cách làm cứng nhắc như vậy, những người như Lue sẽ bị vạ lây.”
Là lãnh đạo tinh thần trong cộng đồng H’Mông, Yang từng làm lễ ban phước trong những dịp như đầy tháng, cưới hỏi và tang lễ. Hiện nay, cộng đồng ấy đang đấu tranh cho Yang, tổ chức họp báo, kêu gọi các DB can thiệp.
Tại trung tâm cộng đồng ở Lansing, con trai của Yang, Akio (16 tuổi) đã bật khóc khi nhắc đến cha: “Cha dạy tôi cách làm người tốt và học hỏi từ sai lầm. Ông từng nói tuổi thơ của ông không được tốt đẹp, nên ông muốn con cái mình có một cuộc sống tốt hơn.”
