Don Jong Un
Trai thôn
Nhà lãnh đạo Trung Quốc Tập Cận Bình, bên trái, và Tổng thống Hoa Kỳ Donald Trump. Hình ảnh GettyKhi Tổng thống Donald Trump gặp Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình trong tuần này, trọng tâm bàn luận chính thức sẽ là thương mại.
Nhưng song song đó, đây cũng có thể là cơ hội hiếm hoi để thúc đẩy việc trả tự do cho những công dân Hoa Kỳ đang bị giam giữ tại Trung Quốc.
Hơn 200 người Mỹ đang bị giam giữ tại Trung Quốc
Theo Quỹ Foley Foundation, tổ chức vận động cho các con tin và những người Mỹ bị giam giữ sai trái ở nước ngoài, hiện có khoảng 200 công dân Mỹ bị cầm tù tại Trung Quốc — con số cao nhất trong số các quốc gia.
Phần lớn trong số họ là người Mỹ gốc Hoa, bị cuốn vào bộ máy an ninh chặt chẽ của Bắc Kinh và bị cáo buộc đe dọa “an ninh quốc gia.” Một số ít khác bị bắt do vi phạm luật địa phương, đôi khi chỉ vì vô tình.
Trong đó, chiến dịch đòi trả tự do cho hai người Mỹ – Dawn Michelle Hunt và Nelson Wells Jr., bị giam hơn một thập kỷ sau khi trở thành nạn nhân của các vụ lừa đảo, đang nhận được sự ủng hộ mạnh mẽ từ nhiều phía, vươn tới cả cấp cao trong chính quyền Trump.
Chiến dịch mang tên “Hunt & Wells”
Tháng 5 vừa qua, Bộ Ngoại giao Mỹ đã chính thức đề nghị Trung Quốc thả Hunt và Wells vì lý do nhân đạo.
Tháng trước, một dự luật lưỡng đảng mang tên hai người được đệ trình tại Hạ viện, nhằm mở rộng các nỗ lực ngoại giao cho những công dân Mỹ bị giam giữ tại Trung Quốc.
Cùng lúc, một nhóm nghị sĩ Cộng hòa đã gửi thư cho Tòa Bạch Ốc, kêu gọi Tổng thống Trump nêu vấn đề này trong cuộc gặp với Tập Cận Bình tại thượng đỉnh APEC.
Theo các quan chức và gia đình nạn nhân, đây có thể là cơ hội cuối cùng để họ được tự do, khi cả hai đều đang lâm bệnh nặng trong điều kiện giam giữ khắc nghiệt.
Cuộc gặp sau tấm kính
Dawn Michelle Hunt trong một bức ảnh không đề ngày tháng. Được cung cấp bởi Tim Hunt
Tim Hunt – em trai của Dawn Michelle – kể lại lần đầu tiên được gặp chị sau 10 năm xa cách, trong một phòng thăm nuôi tại nhà tù Trung Quốc, chỉ cách nhau tấm kính dày:
“Tóc chị mỏng đi, bạc trắng. Tôi là anh cả, người từng chăm sóc chị từ nhỏ, nên tôi biết rõ từng biểu cảm trên khuôn mặt — nỗi đau, sự phẫn nộ, những vết hằn thời gian,” ông nói.
“Trước khi rời đi, tôi bảo chị: ‘Đây không phải là nơi chị thuộc về. Tôi sẽ đưa chị ra khỏi đây.’”
Trump và lời hứa “không để người Mỹ bị bỏ lại”
Tổng thống Trump nhiều lần tuyên bố rằng giải cứu công dân Mỹ bị giam giữ ở nước ngoài là một trong những ưu tiên hàng đầu của ông.
Gần đây, chính quyền ông đã thành công trong việc đưa một giám đốc điều hành Wells Fargo người Mỹ gốc Hoa về nước, đồng thời kêu gọi thả một lãnh đạo Cơ Đốc giáo có con là công dân Hoa Kỳ.
Các nhà vận động cho rằng, nếu Trump có thể giúp Hunt và Wells được trả tự do, điều đó không chỉ gửi đi thông điệp mạnh mẽ về cam kết bảo vệ công dân, mà còn tạo tiền lệ tích cực cho các trường hợp tương tự.
Nelson Wells Jr. trong một bức ảnh không đề ngày tháng. Gia đình Nelson Wells, Jr.
Nelson Wells Sr., cha của Wells Jr., nói với CNN:
“Chúng tôi không giàu có, không nổi tiếng, cũng chẳng có quan hệ chính trị. Chúng tôi chỉ là người dân bình thường. Nếu Tổng thống Trump đứng ra cho những người như chúng tôi, điều đó sẽ chứng minh rằng ông thật sự quan tâm.”
Luật “Levinson Act” và ranh giới mơ hồ
Các trường hợp công dân Mỹ bị bắt ở nước ngoài ban đầu được Bộ Ngoại giao và các đại sứ quán xử lý. Nếu việc giam giữ bị coi là bất công, họ có thể được tuyên bố là “bị giam giữ sai trái” theo Đạo luật Levinson.
Khi đó, Đặc sứ Tổng thống về Con tin (SPEHA) sẽ tiếp nhận vụ việc và có thể đàm phán trao đổi tù nhân hoặc gây sức ép ngoại giao.
Tuy nhiên, nhiều gia đình cho biết quy trình này thiếu minh bạch, và các trường hợp như Hunt và Wells – vốn bị kết án hình sự – không được coi là “giam giữ sai trái.”
Điều đó khiến họ gần như mù mờ trong việc tìm đường cứu trợ pháp lý.
“Sáu năm đầu thật kinh khủng,” ông Wells Sr. chia sẻ. “Chúng tôi gửi hàng chục đơn kêu cứu, tốn kém nhiều tiền bạc, mà chẳng có kết quả.”
“Ai cũng bảo chúng tôi im lặng, vì lên tiếng sẽ khiến Nelson gặp nguy hiểm hơn.”
Chiến dịch công khai và hy vọng mong manh
Năm ngoái, hai gia đình Wells và Hunt quyết định chuyển hướng: công khai chiến dịch của mình, điều trần trước Ủy ban Hành pháp Quốc hội về Trung Quốc, và thu hút sự chú ý của giới lập pháp.
Theo các nhà ngoại giao kỳ cựu, mức độ quan tâm của Tổng thống có thể là yếu tố quyết định:
“Nếu trong danh sách các vấn đề thảo luận, ông Trump nói rõ rằng việc thả hai công dân này sẽ được Washington đánh giá tích cực, thì đó chính là cách hiệu quả nhất,” nhận định của Michael Kovrig, cựu nhà ngoại giao Canada từng bị Trung Quốc giam giữ.
Kovrig từng bị bắt năm 2018 trong vụ “ngoại giao con tin” giữa Bắc Kinh và Ottawa, sau khi Canada bắt giữ Mạnh Vãn Châu, giám đốc điều hành Huawei, theo yêu cầu của Mỹ. Ông được thả chỉ sau khi Tổng thống Joe Biden trực tiếp nêu vấn đề với Tập trong một cuộc điện đàm.
“Trung Quốc cũng không muốn người Mỹ chết trong tù”
Ông Adam Boehler, đặc sứ con tin của chính quyền Trump, cho biết:
“Tổng thống đã đặt ra nguyên tắc rất rõ ràng. Các bộ trưởng và nhà ngoại giao đang truyền đạt thông điệp rằng: chính sách của Mỹ đã thay đổi — việc giam giữ công dân Mỹ sẽ gây hậu quả nghiêm trọng.”
Bộ Ngoại giao Mỹ xác nhận đang “theo dõi sát tình hình và hỗ trợ lãnh sự” cho cả hai người.
Hội đồng An ninh Quốc gia (NSC) cũng khẳng định:
“Tổng thống Trump luôn rõ ràng trong mong muốn đưa mọi công dân Mỹ bị giam ở nước ngoài trở về.”
Tuy nhiên, theo các nguồn tin, chính quyền Trump hiện chưa có kế hoạch chính thức nêu vụ việc trong cuộc gặp ngày thứ Năm.
Luật sư James Zimmerman, cố vấn cho các gia đình tại Bắc Kinh, cho rằng Trung Quốc cũng có lý do để xem xét tích cực:
“Chính quyền Trung Quốc không muốn công dân Mỹ chết trong nhà tù của họ. Điều đó trông không hề tốt đẹp.
