Hành trình gây dựng cộng đồng người Việt ở Los Angeles

Năm 1985, khi đó ông Nguyễn Phước Bửu Bang đã ngoài 60 tuổi và đến Mỹ tị nạn được mười năm. Mặc chiếc áo sơ mi kiểu Mexico may bằng vải guayabera, túi cài nhiều cây bút và quần dài có chùm chìa khóa móc trên thắt lưng, ông lái chiếc xe thùng to màu xanh lá cây qua những con phố của Los Angeles, nhộn nhịp cư dân từ khắp nơi trên thế giới.(1) Có những buổi chiều ông lái xe đến trường tiểu học mang tên Hoover Street, nơi ông tổ chức một lớp tiếng Việt sau giờ học và tình nguyện dạy cho các em. Ở đó, trong không gian một lớp học nhỏ, với mươi trẻ em Việt tị nạn theo gia đình định cư tại Mỹ, gặp nhau ba ngày một tuần để tập đọc và viết tiếng Việt, đến hết giờ học thì ông đưa đám trẻ về nhà. Người đàn ông ấy là ông ngoại của tôi.
Người tị nạn Việt ở Los Angeles vào những năm 1970 và 1980 – giống như gia đình tôi và những đứa học sinh kể trên – đã nhờ vào các nguồn lực cấp cho họ và vào khả năng của chính mình để tạo ra một không gian không chỉ hỗ trợ cho sự sống còn ở Hoa Kỳ mà còn gây dựng nên và gìn giữ một cộng đồng, tạo ra không gian an toàn để bảo tồn bản sắc và văn hóa Việt Nam.
Cũng năm 1985, khi đó tôi còn là một đứa trẻ lên 5 được vào lớp học nhỏ của ông ngoại, sau giờ học mẫu giáo, rồi được ông đưa lên xe chở về nhà cùng với những anh chị lớn tuổi hơn nhưng đầy cá tính và lôi cuốn. Ông ngoại, cùng với bà ngoại là Đồng Thị Lý, cũng như mẹ tôi và các dì đều là tình nguyện viên, hoặc nhân viên được trả lương, làm phụ giáo, làm người trông coi sân trường của Khu Học chánh Thống nhất Los Angeles (LAUSD) ở thành phố Los Angeles, là khu vực có đông người Việt tị nạn nhất tại Hoa Kỳ trong thập kỷ đầu tiên, từ khi có chương trình định cư người Việt vào năm 1975.(2)

Nguồn hình ảnh,Elwing Suong Gonzalez
Chụp lại hình ảnh,Ông Nguyễn Phước Bửu Bang cùng các học sinh lớp tiếng Việt sau giờ học tại Trường Tiểu học Hoover Street ở Los Angeles

Nguồn hình ảnh,Elwing Suong Gonzalez
Chụp lại hình ảnh,Giấy chứng nhận trao tặng cho bà ngoại của tác giả, bà Đồng Thị Lý, vì công việc tình nguyện của bà tại Khu Học chánh Thống nhất Los Angeles, năm 1985

Được học ở những ngôi trường nơi người thân của tôi làm việc và là nơi có đông học sinh tị nạn Việt Nam được giúp đỡ qua nhiều dịch vụ hỗ trợ đã khắc sâu trong tôi nhận thức về sức mạnh cộng đồng và không gian giáo dục. Thông qua việc tiếp cận với các chương trình giáo dục và cơ hội học tập, gia đình tôi – giống như hàng ngàn người khác được định cư tại Los Angeles từ những năm cuối thập kỷ 1970 và 1980 – đã giúp xây dựng cộng đồng và tạo dựng nên nơi chốn riêng cho chúng tôi tại Hoa Kỳ, qua tiếp cận với các nguồn lực, qua việc duy trì văn hóa, qua những mục tiêu chính trị và nối kết xã hội.
Người tị nạn và di dân Việt bắt đầu đến định cư tại Nam California ngay sau khi Chiến tranh Việt Nam kết thúc vào tháng 4 năm 1975. Bất chấp những nỗ lực của chính phủ nhằm phân tán người tị nạn, việc định cư lần hai và theo nhau di chuyển nơi cư trú đã dẫn đến sự tập trung đông người Việt tại các khu vực địa lý cụ thể.(3) Quận Los Angeles là nơi tập trung đông người tị nạn Việt đầu tiên tại Hoa Kỳ.

Gia đình tôi nằm trong số những người được định cư tại khu vực này sau khi chạy trốn khỏi Sài Gòn vào năm 1975 và sau khi qua các thủ tục nhập cư từ các trại tị nạn ở đảo Guam rồi Fort Chaffee, Arkansas,(4) và cuối cùng chúng tôi được đưa về Los Angeles qua sự bảo trợ của các tín hữu của một nhà thờ Tin lành thuộc Giáo hội Luther.(5) Chính những làn sóng di cư lần hai của người tị nạn và sự tập trung đông đảo của người Việt tại California và Los Angeles khiến cho Los Angeles trở nên địa bàn tốt thuận lợi cho sự phát triển của cộng đồng và khu vực sinh sống với văn hóa riêng biệt. Ngày nay, khu đô thị Los Angeles-Long Beach có số người Việt đông thứ ba (sau Quận Cam cạnh bên và vùng San Jose) và cũng là nơi có số người Việt gốc Hoa đông nhất tại Hoa Kỳ, với hơn một phần tư tổng số trên toàn quốc.
Được chính phủ Hoa Kỳ cho định cư với quy chế tị nạn, gia đình tôi đã nhận được sự giúp đỡ từ những người bảo trợ để có nhà ở và phương tiện di chuyển, được giúp đỡ tìm việc làm hay đăng ký học nghề, được hưởng các dịch vụ giáo dục, giúp đỡ tài chánh. Nhờ những trợ giúp này, cả gia đình tôi đã gom tài chánh và nguồn lực để chuyển về một ngôi nhà ở khu Koreatown/Pico-Union của Los Angeles – một khu vực mà nhiều người Việt khác cũng dọn đến vì gần đó có ngôi chùa Phật giáo Việt Nam đầu tiên tại Hoa Kỳ (Chùa Việt Nam, thành lập năm 1974), và vì có các cơ quan dịch vụ tị nạn, có nhà thuê giá rẻ.
Đây cũng là khu vực mà thời điểm đó có nhiều nhóm người với lịch sử và tình trạng pháp lý cư trú khác nhau đến sinh sống. Họ đến từ Mexico, El Salvador, Guatemala, Hàn Quốc, Thái Lan, Trung Quốc và các quốc gia khác, có người có giấy tờ hợp pháp và có người không, có người tị nạn và có di dân kinh tế, có người nghèo và có người giàu muốn đầu tư vào các doanh nghiệp, một số lớn đã đến Los Angeles vào những năm của thập kỷ 1970 và 1980.

Nguồn hình ảnh,Bùi Văn Phú
Chụp lại hình ảnh,Gian hàng thức ăn Việt tại hội chợ đường phố ở Los Angeles hè 1981
Đây là thời điểm Hoa Kỳ đang phải đối mặt với suy thoái kinh tế và các thành phố lớn như Los Angeles đang trải qua quá trình tái cấu trúc rộng lớn về xã hội, kinh tế và không gian phát triển. Việc những người mới đặt chân đến Hoa Kỳ có được tiếp cận với các nguồn lực hỗ trợ của chính phủ và không gian riêng biệt được pháp luật công nhận hay không sẽ tạo ra sự khác biệt lớn trong việc đưa đến thành công và khả năng xây dựng cộng đồng bền vững của họ.
Cũng như nhiều sắc dân khác đã đến Los Angeles trong thời điểm này, người tị nạn Việt như gia đình tôi đã sống tập trung và kết nối với đồng hương trong nỗ lực mở ra hoặc tái tạo ra các mạng lưới xã hội, kinh tế và văn hóa để giúp hội nhập vào đời sống Mỹ, giúp phục hồi những chấn thương gây ra bởi chiến tranh và việc rời bỏ quê hương. Sống tập trung, rồi hình thành những khu vực kinh tế cũng giúp cho việc tạo dựng cộng đồng và bản sắc của người Việt tại Mỹ.
Giống như các tổ chức tôn giáo, các hội tương trợ và các cơ quan chính phủ, các ngôi trường công lập cũng giúp cho việc tái định cư và hòa nhập vào nếp sống Mỹ thông qua các lớp học tiếng Anh, tạo cơ hội giao tiếp xã hội cho trẻ em và thanh thiếu niên tị nạn. Các trường từ mẫu giáo đến lớp 12 (K-12) tại LAUSD đã có kinh nghiệm với nhiều nhóm người nhập cư trước đây trong việc thiết lập các chương trình học Anh ngữ, qua các lớp ESL (Tiếng Anh như ngôn ngữ thứ hai).(6)
Tại đây, từ lâu đã có các chương trình dành cho người nói tiếng Tây Ban Nha và tiếng Trung và kinh nghiệm gần đấy nhất là với học sinh Hàn Quốc, còn ở mức độ ít hơn là với học sinh Thái và Philippines, đã khiến các trường ở trung tâm thành phố trở nên thuận tiện hơn cho nhóm di dân mới như người Việt. Tính đến năm 1982, năm ngôn ngữ đứng đầu trong các chương trình song ngữ lớp K-12 tại California là tiếng Tây Ban Nha, chiếm 75% tổng số học sinh, và tiếp theo là tiếng Việt với 6%.
Mặc dù không có hồ sơ về bất kỳ học sinh Việt nào đã học tại LAUSD trước năm 1975, nhưng đến tháng 1 năm 1976 đã có 1.325 học sinh tị nạn Đông Dương trong các trường của LAUSD và đến năm 1980 thì con số là 4.277 học sinh tị nạn Đông Nam Á. Một khoản ngân sách đã được phân bổ cho học khu từ chính quyền liên bang để cung cấp những chương trình hướng dẫn và dịch vụ chuyên biệt cho học sinh, từ tư vấn song ngữ, các lớp học ESL, học nghề và dịch vụ giới thiệu việc làm cho người tị nạn.(7)
Hội đồng Giáo dục Thành phố Los Angeles không chỉ sử dụng ngân quỹ liên bang để cung cấp dịch vụ cho học sinh tị nạn trong các lớp học K-12 truyền thống mà còn tổ chức các chương trình bổ sung mùa hè, chương trình phát triển thanh thiếu niên, lớp học cho người lớn, đào tạo tay nghề, giới thiệu việc làm, phát huy khả năng tiếng Anh cũng như cung cấp dịch vụ tư vấn, hướng dẫn.(8)
Dự án Đào tạo nghề nghiệp cho Người Đông Dương của quận hạt đã cung cấp cho người tị nạn các lớp huấn luyện nhân công tại chỗ qua các hợp đồng với nhiều hãng xưởng trong khu vực như Goodyear Tire and Rubber Company, Apex Sheet Metal Works, Sonnet Tool Company và Felbro Food Products,(9) cùng những chủ cơ sở thương mại tại địa phương hay những ai làm việc trong cộng đồng người Việt như bác sĩ và luật sư mà cần nhân viên văn phòng biết nói tiếng Việt.(10)

Nguồn hình ảnh,Bùi Văn Phú
Chụp lại hình ảnh,Hội Tết Quý Hợi 1983 của người Việt tại Los Angeles
Tiểu bang California, vốn là nơi tiên phong trong việc đối mặt và tìm giải pháp cho tình trạng đa dạng chủng tộc ngày càng gia tăng trong hệ thống giáo dục của bang để đáp ứng nhu cầu học tiếng Anh, cũng tìm cách giúp học sinh tị nạn Việt với các nhu cầu cụ thể. Khi làn sóng người tị nạn đầu tiên đến nơi, Tổng giám đốc Sở Giáo dục Công cộng của bang California khi đó là ông Wilson Riles đã mướn những cố vấn đặc biệt như cựu Thứ trưởng Bộ Giáo dục Việt Nam Cộng hoà, Tiến sĩ Đỗ Bá Khê,(11) để giúp điều chỉnh chương trình Anh ngữ, khai mở các chương trình sau giờ học và chương trình học thêm vào mùa hè để phục vụ nhu cầu cần thiết của học sinh và giúp thu hẹp khoảng cách khác biệt văn hóa.(12)
Tương tự như vậy, LAUSD đã tuyển dụng nhiều cố vấn và chuyên gia tư vấn có nhiều kinh nghiệm trong lĩnh vực giáo dục tại Việt Nam hoặc là thành viên trong cộng đồng người tị nạn.(13) Các trường ở Los Angeles đã tuyển người tị nạn Việt Nam, như mẹ tôi, làm phụ giáo hay người trợ lý để hỗ trợ phiên dịch và hướng dẫn cho học sinh Việt. Nhiều tổ chức cộng đồng cũng phối hợp với các trường thuộc LAUSD để giới thiệu người tị nạn làm gia sư, giúp họ vừa có việc làm vừa có cơ hội học tiếng Anh.
Nhiều người mới đến Mỹ định cư, sống ở khu vực trung tâm thành phố cũng theo học tại trường Cao đẳng Cộng đồng Thành phố Los Angeles City College (LACC). Ở đó có nhiều lớp tiếng Anh các cấp và chương trình huấn nghệ đã được điều chỉnh cho phù hợp với dòng người tị nạn Việt Nam đổ về ngày càng đông. Vào đầu thập kỷ 1980, LACC là trường đại học có số lượng sinh viên Việt Nam đông nhất tại California. Trường không chỉ cung cấp các dịch vụ học thuật truyền thống mà còn là nguồn lực hỗ trợ cho quá trình chuyển đổi xã hội và văn hóa của người di dân thông qua các khóa học và sinh hoạt giao thoa văn hóa và song ngữ ngày càng phát triển.(14)

Việc nhiều trường Cao đẳng Cộng đồng tại khu vực Los Angeles trở thành điểm tiếp xúc đầu tiên với nền học thuật Hoa Kỳ, đào tạo nghề, và hướng dẫn tiếng Anh cho nhiều người tị nạn lớn tuổi mới đến định cư đã tạo cho các trường một sự ảnh hưởng lớn, trực tiếp đến cộng đồng tị nạn. Giống như chương trình sau giờ học của ông ngoại tôi, các không gian tại trường công không chỉ cung cấp các nguồn lực để giúp người mới đến định cư thích nghi với nếp sống Mỹ, hỗ trợ kinh tế, y tế và giáo dục cần thiết mà còn cung cấp không gian để duy trì văn hóa, xây dựng cộng đồng, và LACC cũng không phải là ngoại lệ.
Các trường cao đẳng cộng đồng, như LACC, đã trở thành nơi khuyến khích thành lập và nuôi dưỡng các câu lạc bộ và tổ chức sinh hoạt vào các dịp lễ quan trọng trong lịch sử và văn hóa dân tộc. Năm 1981, một tổ chức văn hóa mang tên Vietnam House (Nhà Việt Nam) được khai sinh trong khuôn viên trường LACC bởi nữ diễn viên Việt Nam nổi tiếng Kiều Chinh và một nhóm sinh viên. Trước đó, vào năm 1976, Diễn đàn Liên ngành về Tái định cư Người Tị nạn (Interagency Forum on Refugee Resettlement) đã tổ chức hội chợ giới thiệu nguồn lực trong khuôn viên trường LACC với ba ngôn ngữ: tiếng Anh, tiếng Việt và tiếng Campuchia. Hội sinh viên Việt Nam (Vietnamese Student Association) tại đây đã hoạt động từ năm 1978 (15) và các buổi lễ đón Tết đã trở thành hoạt động thường niên trong suốt thập kỷ 1980.

Nguồn hình ảnh,Bùi Văn Phú
Chụp lại hình ảnh,Nữ diễn viên Kiều Chinh gặp gỡ đồng hương tại hội chợ đường phố ở Los Angeles hè 1981
Cho dù chính sách tái định cư của chính phủ Hoa Kỳ lúc bấy giờ có mục tiêu phân tán người tị nạn, người Việt đã tìm đến nhau, tụ tập về một nơi sinh sống, tìm cách hình thành cộng đồng và tạo dựng ra khu vực riêng cho chính họ và cho nhau. Các cơ quan chính phủ của Los Angeles vào thập kỷ 1970, như trường học, đã cung cấp không gian và những công cụ để phát triển và tạo dựng chỗ sinh hoạt cho cộng đồng người Việt. Bản chất thích nghi, đa văn hóa và đa dạng của thành phố Los Angeles cũng cho phép tạo ra một không gian sinh hoạt văn hóa cho người tị nạn Việt và lối sống của người Việt Nam tại Hoa Kỳ.
Gia đình tôi đã nhận được nhiều giúp đỡ từ các dịch vụ và hỗ trợ giáo dục và đã đóng góp một phần nhỏ trong đó. Mẹ tôi đã chuyển từ công việc đầu tiên trong một xưởng may, ngay khi vừa đến Hoa Kỳ, sang học các khóa nhập dữ liệu tại trường đại học cao đẳng cộng đồng để có được một việc làm văn phòng ổn định và vững chắc trong suốt quãng đời còn lại của bà. Dượng tôi ban đầu làm một người lau dọn tại một tiệm thuốc tây, sau đó đi học lại để lấy bằng dược sĩ mà ông đã từng có ở Việt Nam.
Ngày nay, tôi là một giáo viên trường công và giáo sư tại một đại học cao đẳng cộng đồng, giảng dạy cho học sinh di dân và tị nạn cùng gia đình họ. Mỗi ngày tôi chứng kiến, sau nhiều thập kỷ từ khi gia đình tôi đến đây, những di dân vẫn tiếp tục sử dụng các phương tiện và không gian được cung cấp để xây dựng cộng đồng và nơi sinh sống cho chính họ.

• Tác giả: Tiến sĩ Elwing Suong Gonzalez là một nhà sử học chuyên nghiên cứu và viết về cộng đồng người tị nạn và di dân ở Los Angeles. Bà đã giảng dạy tại các trường công lập hơn hai mươi năm và là giáo sư lịch sử tại trường Rio Hondo College. Bà cũng là một nghệ sĩ. Bà có học vị tiến sĩ về lịch sử tại Đại học Claremont Graduate.

Chú thích:

• Thành phố Los Angeles, nằm ở bang California, là một trung tâm đô thị đa văn hóa lớn nhất miền Tây Hoa Kỳ và là nơi có cộng đồng người Việt đông thứ ba tại Mỹ, bên cạnh cộng đồng người Việt lớn nhất tại Quận Cam lân cận, góp phần hình thành một trong những khu vực có người Việt sinh sống đông đảo nhất ngoài lãnh thổ Việt Nam.
• Khu Học chánh Thống nhất Los Angeles (LAUSD) là hệ thống trường công lớn thứ hai tại Hoa Kỳ, phục vụ hàng trăm ngàn học sinh đa sắc tộc từ mẫu giáo đến lớp 12 trong khu vực thành phố Los Angeles và các vùng phụ cận.
• Tái định cư lần hai là quá trình người tị nạn hoặc di dân chuyển đến một khu vực hoặc cộng đồng mới sau khi đã được bố trí hoặc định cư ban đầu tại quốc gia tiếp nhận. Việc tái định cư này thường diễn ra sau giai đoạn đầu được chính phủ bảo trợ – thường ở những nơi được chọn vì lý do hậu cần hoặc chính trị – và phản ánh nhu cầu của cá nhân hoặc cộng đồng trong việc tìm kiếm cơ hội tốt hơn, đoàn tụ gia đình, môi trường văn hóa quen thuộc, việc làm, hoặc sự hỗ trợ từ cộng đồng.
• Guam và Fort Chaffee (Arkansas) là hai trong số các trại tạm cư đầu tiên dành cho người tị nạn Việt Nam sau năm 1975, cùng với Camp Pendleton (California), Fort Indiantown Gap (Pennsylvania) và Eglin Air Force Base (Florida), trước khi họ được phân tán và tái định cư khắp Hoa Kỳ.
• Các nhà thờ Kitô giáo, đặc biệt là Tin Lành, đóng vai trò quan trọng trong việc bảo trợ và hỗ trợ tái định cư cho người tị nạn Việt Nam tại Hoa Kỳ sau năm 1975.
• Chương trình ESL (Tiếng Anh như ngôn ngữ thứ hai) được thiết kế nhằm giúp người tị nạn và di dân nâng cao kỹ năng ngôn ngữ để hội nhập vào đời sống học đường, lao động và xã hội tại Hoa Kỳ.
• "Communication No. 2, Subject: Indochina Migration and Refugee Assistance Act of 1975," Office of the Superintendent, Los Angeles City Board of Education, January 31, 1977, Los Angeles Unified School District Board of Education Records, collection 1923. UCLA Library Special Collections, Charles E. Young Research Library, University of California, Los Angeles.
• Communication No. 1, Subject: Application for Grant Under the Indochina Migration and Refugee Assistance Act of 1975," Office of the Superintendent, Los Angeles City Board of Education, January 16, 1976, Los Angeles Unified School District Board of Education Records, collection 1923. UCLA Library Special Collections, Charles E. Young Research Library, University of California, Los Angeles.
• Goodyear Tire and Rubber Company là một trong những hãng sản xuất vỏ xe và cao su lớn nhất Hoa Kỳ; Apex Sheet Metal Works chuyên gia công kim loại tấm cho ngành xây dựng và công nghiệp; Sonnet Tool Company sản xuất dụng cụ cơ khí quy mô nhỏ; còn Felbro Food Products là công ty chế biến thực phẩm chuyên về gia vị và nước sốt cho nhà hàng và chuỗi thực phẩm.
• Communication No. 1, Agreements for Indochinese On-the-Job Training Program," Office of the Superintendent, Business Division, Los Angeles City Board of Education, September 1980 – June 1981, Los Angeles Unified School District Board of Education Records, collection 1923. UCLA Library Special Collections, Charles E. Young Research Library, University of California, Los Angeles.
• Đỗ Bá Khê là một nhà giáo dục và quan chức cao cấp trong ngành giáo dục của chính quyền Việt Nam Cộng hòa. Ông từng giữ chức vụ thứ trưởng Bộ Giáo dục, nơi ông đóng vai trò quan trọng trong việc hoạch định chính sách giáo dục và phát triển chương trình học cho miền Nam Việt Nam trước năm 1975. Sau khi sang Hoa Kỳ theo diện tị nạn, ông tiếp tục đóng góp trong lĩnh vực giáo dục, đặc biệt là trong việc tư vấn cho các chương trình hỗ trợ người tị nạn Đông Dương tại California, bao gồm việc cố vấn cho các chương trình ESL và thu hẹp khoảng cách văn hóa trong học đường.
• Luisa Kam Mont, "Refugees Face Uncertain Autumn," Los Angeles Times, August 25, 1975, C4; Thomas J. Barnes, "Of All the 36 Alternatives: Indochinese Resettlement in America," Senior Seminar in Foreign Policy (United States Department of State, 1977), 22.
• Barbara Riker, "Viet Children Prove Good Students," Los Angeles Times, November 2, 1975, WS1.
• Allan Petersen and Rita Cepeda, "Bilingual Cross-cultural Programs: A Plan for Community Colleges," California Community Colleges, Office of the Chancellor, Sacramento, California, June 1982, 2, Los Angeles Unified School District Board of Education Records, collection 1923. UCLA Library Special Collections, Charles E. Young Research Library, University of California, Los Angeles.
• Vietnam Family monthly bulletin, vol. 2, number 1, January 1976, p. 3, Mayor Tom Bradley Administration Papers, collection 293. UCLA Library Special Collections, Charles E. Young Research Library, UCLA.