Don Jong Un
Địt xong chạy
Chính quyền Trung Quốc làm rất mạnh tay với giới Showbiz bất kể họ là ai. Một khi dính “phong sát” xem như tiêu đời. Ví dụ: Phạm Băng Băng hay Triệu Vy trốn thuế đến live stream bán hàng cũng không cho
Nếu ở phương Tây, một phát ngôn gây tranh cãi có thể khiến ngôi sao bị dư luận quay lưng, thì ở Trung Quốc, cùng một tình huống có thể dẫn đến kết quả khốc liệt hơn nhiều: nghệ sĩ biến mất hoàn toàn khỏi truyền thông và thị trường chỉ sau một đêm. Hiện tượng này mang tên “phong sát” (封杀).
“Phong sát” trong chữ Hán
Chữ 封 (phong) có nghĩa là niêm phong, phong tỏa, còn chữ 杀 (sát) ngoài nghĩa “giết” còn mang nghĩa bóng là trấn áp, dập tắt. Ghép lại, “封杀” có nghĩa là bịt kín và dập tắt, được dùng để chỉ việc cấm đoán tuyệt đối, chặn đứng mọi cơ hội công khai của một cá nhân trong đời sống xã hội.
Phong sát nhìn từ góc độ luật pháp, đạo đức và ý thức hệ.
“Phong sát” không chỉ dừng lại ở tẩy chay xã hội. Nó được thể chế hóa bằng các văn bản và quy định cụ thể. Luật An ninh mạng (2017) và Quy định về quản lý nội dung trực tuyến (2020) cho phép Cục Quản trị Không gian mạng (CAC) gỡ bỏ nội dung bị coi là gây hại. Tổng cục Phát thanh Truyền hình (NRTA) từng siết hình tượng “nam tính mềm” trên truyền hình và đặc biệt cấm các chương trình “show sống còn” – dạng truyền hình thực tế nơi khán giả bỏ phiếu để chọn idol, từng gây sốt nhưng cũng tạo ra tình trạng fan cuồng chi tiêu quá mức, nổi tiếng nhất là vụ đổ bỏ sữa hàng loạt chỉ để lấy mã phiếu bầu.
Trong khi đó, Hiệp hội Nghệ thuật Biểu diễn Trung Quốc (CAPA) đưa ra bộ quy tắc đạo đức, yêu cầu nghệ sĩ “yêu Đảng, yêu nước,” với 15 điều cấm. Một nghệ sĩ có thể bị “cấm nghề vĩnh viễn” nếu vi phạm.
Không ít tên tuổi lớn đã trở thành nạn nhân của phong sát: Phạm Băng Băng (phạt thuế hơn 800 triệu NDT), Trịnh Sảng (bê bối mang thai hộ, trốn thuế), Viya (bị phạt 1,34 tỷ NDT và biến mất khỏi tất cả nền tảng).
Nhìn nhận của Phương Tây về phong sát?
Ở bên ngoài Trung Quốc, giới học giả và báo chí coi phong sát là một “cuộc trấn áp văn hóa”:
Lizhi Liu (Đại học Georgetown) nhận định đây là các “chiến dịch quét dọn” nhằm đồng bộ hóa internet với hình dung xã hội mà Đảng muốn xây dựng.
David Bandurski (Brookings) cho rằng cộng đồng người hâm mộ là “lực lượng quần chúng có tổ chức,” có khả năng huy động mạnh, nên bị kiểm soát để tránh cạnh tranh quyền lực với Đảng.
Perry Link (UC Riverside) lý giải chính quyền muốn ghi điểm với phụ huynh, nhóm lo ngại con cái bị văn hóa thần tượng lôi kéo.
Hongwei Bao (Đại học Nottingham) cảnh báo phong sát có thể làm xa cách thế hệ trẻ đô thị – nhóm chịu ảnh hưởng mạnh từ văn hóa toàn cầu.
The Guardian gọi đây là một “trấn áp văn hóa,” còn The New Yorker mô tả “tác động lạnh gáy” (chilling effect) khi nghệ sĩ buộc phải duyệt trước kịch bản và tự kiểm duyệt sau vụ hãng hài Xiaoguo bị phạt vì một câu đùa về quân đội.
Cancel culture: cùng là tẩy chay, nhưng khác bản chất
Ở phương Tây, cũng có hiện tượng cancel culture. Nghệ sĩ có thể mất hợp đồng, bị tẩy chay, bị xa lánh trong ngành. Nhưng khác biệt lớn là nhà nước không có quyền can thiệp trực tiếp, do ràng buộc bởi tự do ngôn luận. Kevin Spacey gần như mất hẳn sự nghiệp sau cáo buộc quấy rối, nhưng J.K. Rowling và Kanye West vẫn tồn tại nhờ fan trung thành – minh chứng rằng cancel culture không tuyệt đối.
Mặt trái của phong sát
Nếu nhìn từ bên ngoài, phong sát có thể đạt hiệu quả ngắn hạn: chặn đứng hành vi vi phạm, “làm sạch” ngành giải trí. Nhưng chính sách này cũng để lại nhiều hệ quả tiêu cực:
Tự kiểm duyệt và sáng tạo nghèo nàn: Khi ranh giới chính trị – đạo đức mơ hồ, nghệ sĩ sẽ chọn an toàn, tránh thử nghiệm hoặc đề tài nhạy cảm. Văn hóa đại chúng vì thế dễ trở nên đơn điệu.
Tác động xã hội ngược chiều: Việc “xóa sổ” hoàn toàn đôi khi tạo hiệu ứng phản kháng, khiến công chúng, đặc biệt là giới trẻ sẽ càng tò mò, thậm chí gắn bó hơn với hình tượng bị cấm.
Thiếu công bằng pháp lý: Phong sát nhiều khi diễn ra ngoài khuôn khổ tòa án, dựa trên quyết định hành chính hoặc chỉ thị chính trị. Điều này khiến tính minh bạch và quyền kháng biện của nghệ sĩ bị hạn chế.
Sức ép quốc tế: Trong một thế giới toàn cầu hóa, việc phong sát các ngôi sao đình đám dễ gây hình ảnh tiêu cực, làm dấy lên nghi ngại về mức độ tự do sáng tạo tại Trung Quốc.
Hai con đường, hai thông điệp
Phong sát và cancel culture đều khiến nghệ sĩ phải trả giá, nhưng sự khác biệt căn bản ở chủ thể:
Phong sát: do nhà nước áp đặt, hiệu lực tuyệt đối, phục vụ mục tiêu ổn định chính trị – xã hội.
Cancel culture: do công chúng và thị trường thúc đẩy, phân tán, không tuyệt đối, phản ánh sự xung đột giá trị trong xã hội dân sự.
Từ góc nhìn phương Tây, phong sát là một công cụ quyền lực: vừa kiểm soát fandom – vốn có sức huy động lớn, vừa nhấn mạnh rằng trong đời sống văn hóa, chỉ có Đảng mới có quyền định hướng xã hội. Nhưng đồng thời, chính sách này cũng gây ra hệ lụy: hạn chế sáng tạo, làm sâu thêm khoảng cách với giới trẻ và đặt ra câu hỏi về sự công bằng pháp lý.
