Johnny Lê Nữu Vượng
Già làng
Trạch quốc giang sơn nhập chiến đồ
Sinh dân hà kế lạc tiều tô
Bằng quân mạc thoại phong hầu sự
Nhất tướng công thành vạn cốt khô
Chiến thắng Ngọc Hồi - Đống Đa (Tết Kỷ Dậu 1789) là một trong những trang sử vàng chói lọi nhất của dân tộc Việt Nam. Tuy nhiên, ít người biết rằng, khi quân Thanh tràn vào Bắc Bộ cuối năm 1788, phản ứng của người dân Bắc Hà không hề giống như trong các cuộc kháng chiến.
Câu hỏi đặt ra là người Bắc Bộ có chống trả quân Thanh ngay từ đầu không, hay họ chỉ đứng ngoài và chỉ khi quân Tây Sơn từ phía nam đánh ra, dân mới tham gia? Đây không chỉ là câu hỏi về sự kiện lịch sử, mà còn phản ánh sự phức tạp trong nhận thức về địch - ta, về chính thống, và về ý thức dân tộc trong bối cảnh lịch sử cụ thể.
Bối cảnh lịch sử: Năm 1788
Năm 1788, Đại Việt rơi vào tình thế hỗn loạn chưa từng có. Nhà Lê, triều đại tồn tại hơn 300 năm, đã suy yếu hoàn toàn, chỉ còn là bù nhìn trong tay họ Trịnh. Tây Sơn, lực lượng khởi nghĩa từ miền Trung, đã thống nhất cả nước, đánh bại cả Trịnh ở Bắc và Nguyễn ở Nam. Vua Lê Chiêu Thống, bị Tây Sơn đánh bại và phải chạy sang Trung Quốc cầu viện.
Vua Càn Long của nhà Thanh nhân cơ hội này sai tướng Tôn Sĩ Nghị đem quân sang, số lượng theo các nguồn khác nhau ghi từ hơn 10 vạn đến 20 vạn quân (bao gồm cả quân chính quy, phu dịch và dân phu).
Cuối năm 1788, quân Thanh chia thành nhiều đạo, tiến vào qua các cửa ải Lạng Sơn, Cao Bằng, sau đó kéo xuống Thăng Long. Khí thế quân Thanh "ào ào", cờ quạt rợp trời, đội ngũ hùng hậu với vũ khí tinh nhuệ.
Điều đáng nói là hầu hết quan lại, hào mục, và dân Bắc Hà thời điểm đó không chống lại quân Thanh. Theo "Hoàng Lê Nhất Thống Chí" (hồi thứ mười ba), nguồn sử liệu quan trọng nhất về sự kiện này, có ghi chép rằng "Tôn Sĩ Nghị đem đại binh bốn đạo tiến vào, khí thế ào ào, cờ quạt rợp trời. Quan lại cũ của triều Lê và dân các trấn đều đón rước, dâng biểu xin hàng. Sĩ Nghị lấy làm đắc chí, nói rằng: 'Đất Giao Nam này, dễ lấy mà khó giữ. Nay ta được lòng dân, thì việc thành chẳng khó gì.'"
Đoạn trích này cho thấy quan lại cũ của triều Lê và dân các trấn đều đón rước, không những không chống cự mà còn chủ động dâng biểu quy phục. Tôn Sĩ Nghị tự tin cho rằng được lòng dân, thấy dân không kháng chiến.
Tại sao người Bắc Hà không chống?
Thứ nhất là sự căm ghét Tây Sơn từ tầng lớp sĩ phu và quan lại. Đối với phần lớn tầng lớp sĩ phu và quan lại Bắc Hà lúc bấy giờ, Tây Sơn bị xem là "giặc miền trong", là kẻ đến từ phương Nam, lật đổ triều đại mà họ phục tùng. Trong tâm thức họ, Tây Sơn là kẻ phá hoại trật tự, là thế lực từ miền xa lạ phương Nam, là kẻ lật đổ vua chính thống. Sự chán ghét, thậm chí là căm thù Tây Sơn đã khiến họ thiếu cảnh giác trước nguy cơ xâm lược từ phương Bắc.
Thứ hai, quân Thanh đến với danh nghĩa phù Lê, giúp nhà Lê khôi phục giang san. Trong mắt nhiều người, đặc biệt là giai cấp sĩ phu và quan lại cũ, đây không phải là xâm lược mà là thiên binh đến cứu vua Lê, là cơ hội khôi phục trật tự cũ.
Thứ ba, ban đầu quân Thanh tỏ ra khá kỷ luật khi lập lại ngôi Lê Chiêu Thống, dùng quan lại cũ, không có những hành động cướp bóc rõ rệt. Tuy nhiên, về sau nhiều nơi đã xuất hiện tình trạng ức hiếp, hách dịch, khiến dân chúng dần bất bình.
Một số tướng cũ của nhà Lê còn chủ động hợp tác với quân Thanh, giúp họ lập lại chính quyền Lê Chiêu Thống ở Thăng Long. Như vậy, người Bắc Bộ nhìn chung không có kháng chiến đáng kể khi quân Thanh tràn vào vì họ coi đó là phù Lê khôi phục triều cũ.
Bước ngoặt lịch sử: Quang Trung ra Bắc
Tết Kỷ Dậu (1789), vua Quang Trung, tức Nguyễn Huệ, đem quân từ Phú Xuân (Huế) ra Bắc. Đây là một chiến dịch quân sự có một không hai trong lịch sử với việc hành quân thần tốc, vượt hàng trăm km trong điều kiện mùa đông khắc nghiết. Quân Tây Sơn xuất kỳ bất ý, đánh úp quân Thanh đúng đêm giao thừa khi họ đang ăn mừng. Chỉ trong 5-6 ngày, quân Tây Sơn đại phá quân Thanh ở Ngọc Hồi và Đống Đa, khiến Tôn Sĩ Nghị cùng tàn quân phải chạy thục mạng về Trung Quốc.
Thái độ của người Bắc Hà năm 1788 có nét đặc thù riêng so với các cuộc kháng chiến trước đó chống người Mông Cổ thế kỷ 13. Trong kháng chiến chống Minh thế kỷ 15, sau 20 năm dân chúng đã thấm đòn và sẵn sàng theo Lê Lợi.
Còn trong kháng chiến chống Thanh năm 1788-1789 thì đặc biệt ở chỗ quân Thanh đến với danh nghĩa "phù Lê" và khôi phục triều đại cũ, lại gặp đúng lúc mâu thuẫn nội bộ gay gắt khi tầng lớp sĩ phu và quan lại Bắc Hà chống đối Tây Sơn.
Ảnh: Thọ Xương Giang chi chiến đồ (壽昌江之戰), tranh vẽ của nhà Thanh miêu tả cảnh quân Thanh vượt sông Thọ Xương cuối năm 1788.
Sinh dân hà kế lạc tiều tô
Bằng quân mạc thoại phong hầu sự
Nhất tướng công thành vạn cốt khô
Chiến thắng Ngọc Hồi - Đống Đa (Tết Kỷ Dậu 1789) là một trong những trang sử vàng chói lọi nhất của dân tộc Việt Nam. Tuy nhiên, ít người biết rằng, khi quân Thanh tràn vào Bắc Bộ cuối năm 1788, phản ứng của người dân Bắc Hà không hề giống như trong các cuộc kháng chiến.
Câu hỏi đặt ra là người Bắc Bộ có chống trả quân Thanh ngay từ đầu không, hay họ chỉ đứng ngoài và chỉ khi quân Tây Sơn từ phía nam đánh ra, dân mới tham gia? Đây không chỉ là câu hỏi về sự kiện lịch sử, mà còn phản ánh sự phức tạp trong nhận thức về địch - ta, về chính thống, và về ý thức dân tộc trong bối cảnh lịch sử cụ thể.
Bối cảnh lịch sử: Năm 1788
Năm 1788, Đại Việt rơi vào tình thế hỗn loạn chưa từng có. Nhà Lê, triều đại tồn tại hơn 300 năm, đã suy yếu hoàn toàn, chỉ còn là bù nhìn trong tay họ Trịnh. Tây Sơn, lực lượng khởi nghĩa từ miền Trung, đã thống nhất cả nước, đánh bại cả Trịnh ở Bắc và Nguyễn ở Nam. Vua Lê Chiêu Thống, bị Tây Sơn đánh bại và phải chạy sang Trung Quốc cầu viện.
Vua Càn Long của nhà Thanh nhân cơ hội này sai tướng Tôn Sĩ Nghị đem quân sang, số lượng theo các nguồn khác nhau ghi từ hơn 10 vạn đến 20 vạn quân (bao gồm cả quân chính quy, phu dịch và dân phu).
Cuối năm 1788, quân Thanh chia thành nhiều đạo, tiến vào qua các cửa ải Lạng Sơn, Cao Bằng, sau đó kéo xuống Thăng Long. Khí thế quân Thanh "ào ào", cờ quạt rợp trời, đội ngũ hùng hậu với vũ khí tinh nhuệ.
Điều đáng nói là hầu hết quan lại, hào mục, và dân Bắc Hà thời điểm đó không chống lại quân Thanh. Theo "Hoàng Lê Nhất Thống Chí" (hồi thứ mười ba), nguồn sử liệu quan trọng nhất về sự kiện này, có ghi chép rằng "Tôn Sĩ Nghị đem đại binh bốn đạo tiến vào, khí thế ào ào, cờ quạt rợp trời. Quan lại cũ của triều Lê và dân các trấn đều đón rước, dâng biểu xin hàng. Sĩ Nghị lấy làm đắc chí, nói rằng: 'Đất Giao Nam này, dễ lấy mà khó giữ. Nay ta được lòng dân, thì việc thành chẳng khó gì.'"
Đoạn trích này cho thấy quan lại cũ của triều Lê và dân các trấn đều đón rước, không những không chống cự mà còn chủ động dâng biểu quy phục. Tôn Sĩ Nghị tự tin cho rằng được lòng dân, thấy dân không kháng chiến.
Tại sao người Bắc Hà không chống?
Thứ nhất là sự căm ghét Tây Sơn từ tầng lớp sĩ phu và quan lại. Đối với phần lớn tầng lớp sĩ phu và quan lại Bắc Hà lúc bấy giờ, Tây Sơn bị xem là "giặc miền trong", là kẻ đến từ phương Nam, lật đổ triều đại mà họ phục tùng. Trong tâm thức họ, Tây Sơn là kẻ phá hoại trật tự, là thế lực từ miền xa lạ phương Nam, là kẻ lật đổ vua chính thống. Sự chán ghét, thậm chí là căm thù Tây Sơn đã khiến họ thiếu cảnh giác trước nguy cơ xâm lược từ phương Bắc.
Thứ hai, quân Thanh đến với danh nghĩa phù Lê, giúp nhà Lê khôi phục giang san. Trong mắt nhiều người, đặc biệt là giai cấp sĩ phu và quan lại cũ, đây không phải là xâm lược mà là thiên binh đến cứu vua Lê, là cơ hội khôi phục trật tự cũ.
Thứ ba, ban đầu quân Thanh tỏ ra khá kỷ luật khi lập lại ngôi Lê Chiêu Thống, dùng quan lại cũ, không có những hành động cướp bóc rõ rệt. Tuy nhiên, về sau nhiều nơi đã xuất hiện tình trạng ức hiếp, hách dịch, khiến dân chúng dần bất bình.
Một số tướng cũ của nhà Lê còn chủ động hợp tác với quân Thanh, giúp họ lập lại chính quyền Lê Chiêu Thống ở Thăng Long. Như vậy, người Bắc Bộ nhìn chung không có kháng chiến đáng kể khi quân Thanh tràn vào vì họ coi đó là phù Lê khôi phục triều cũ.
Bước ngoặt lịch sử: Quang Trung ra Bắc
Tết Kỷ Dậu (1789), vua Quang Trung, tức Nguyễn Huệ, đem quân từ Phú Xuân (Huế) ra Bắc. Đây là một chiến dịch quân sự có một không hai trong lịch sử với việc hành quân thần tốc, vượt hàng trăm km trong điều kiện mùa đông khắc nghiết. Quân Tây Sơn xuất kỳ bất ý, đánh úp quân Thanh đúng đêm giao thừa khi họ đang ăn mừng. Chỉ trong 5-6 ngày, quân Tây Sơn đại phá quân Thanh ở Ngọc Hồi và Đống Đa, khiến Tôn Sĩ Nghị cùng tàn quân phải chạy thục mạng về Trung Quốc.
Thái độ của người Bắc Hà năm 1788 có nét đặc thù riêng so với các cuộc kháng chiến trước đó chống người Mông Cổ thế kỷ 13. Trong kháng chiến chống Minh thế kỷ 15, sau 20 năm dân chúng đã thấm đòn và sẵn sàng theo Lê Lợi.
Còn trong kháng chiến chống Thanh năm 1788-1789 thì đặc biệt ở chỗ quân Thanh đến với danh nghĩa "phù Lê" và khôi phục triều đại cũ, lại gặp đúng lúc mâu thuẫn nội bộ gay gắt khi tầng lớp sĩ phu và quan lại Bắc Hà chống đối Tây Sơn.
Ảnh: Thọ Xương Giang chi chiến đồ (壽昌江之戰), tranh vẽ của nhà Thanh miêu tả cảnh quân Thanh vượt sông Thọ Xương cuối năm 1788.
Sửa lần cuối:
, đám con cháu Bắc Hà có chửi tổ tiên là bọn bán nước không?
