Johnny Lê Nữu Vượng
Già làng
Mùa thu năm Ất Dậu (1765), Hưng tổ mất, khi ấy Nguyễn Ánh mới lên 4 tuổi. Ông lớn lên, thông minh vốn sẵn nên được Duệ Tông (tức Chúa Nguyễn Phúc Thuần) rất quý cho ở trong cung. Năm Quý Tị (1773), Tây Sơn nổi lên, năm sau Giáp Ngọ (1774) quân Trịnh lại kéo vào, Chúa Nguyễn Phúc Thuần cho theo vào Quảng Nam, năm Ất Mùi (1775) lại vào Gia Định trao cho chức Chưởng sử, coi quân Tả dực. Mỗi khi có việc quân, Chúa đều cho ngồi cùng để bàn tính, ông nhận định nhiều điều rất sáng suốt, vì vậy các tướng đều tâm phục. Năm 1777, quân Tây Sơn do Nguyễn Huệ cầm đầu vào đánh chiếm Gia Định, Chúa tôi nhà Nguyễn phải bỏ thành chạy về Định Tường, Cần Thơ. Quân Tây Sơn truy đuổi gắt gao, Tân Chính vương Nguyễn Phúc Dương và một số quan lại bị bắt rồi bị giết. Kể từ đây Nguyễn Ánh bắt đầu cuộc đời long đong tìm cách khôi phục vương nghiệp.Từ bao đời nay, người dân đất Thừa Thiên Huế vẫn luôn giữ trong lòng lòng kính trọng và tưởng nhớ đến chúa Nguyễn Ánh – vị vua đã đặt nền móng cho triều đại nhà Nguyễn, lấy lại giang sơn tổ tiên, thống nhất non sông. Trong ký ức của người Huế, Nguyễn Ánh không chỉ là một vị chúa tài ba mà còn là biểu tượng của lòng trung quân ái quốc, bền bỉ chiến đấu để khôi phục cơ đồ. Ngược lại, Nguyễn Huệ – thủ lĩnh Tây Sơn – lại bị nhiều người dân Huế xem là kẻ cướp ngôi, giết chúa, phá hoại truyền thống tổ tông. Trong tâm thức dân gian, hình ảnh Nguyễn Huệ bị gắn với những lời mắng nhiếc nặng nề, thậm chí bị gọi là "tên giặc Chăm" để bày tỏ sự khinh bỉ và oán trách.
"Giặc mặt đen như bọn Hời (Chăm) Nguyễn Huệ"
Dân gian Huế, chửi mắng Nguyễn Huệ theo tâm thức người dân xưa:
Thằng Huệ là giặc đầu têu
Cướp ngôi chúa Nguyễn, tội nêu ngập đầu.
Dòng chúa tổ nghiệp tan mau,
Cơ nghiệp họ chúa, mi thâu sạch rồi!
Những vần thơ này phản ánh nỗi đau và lòng trung thành của người dân Huế đối với nhà Nguyễn. Dù thời gian trôi qua, lịch sử đã có những đánh giá công bằng hơn về Nguyễn Huệ, nhưng trong tâm thức dân gian, ký ức về chúa Nguyễn Ánh vẫn là ngọn lửa bất diệt, còn Nguyễn Huệ mãi là cái tên bị nguyền rủa. Bài thơ trên không chỉ là lời mắng nhiếc mà còn là tiếng lòng của người dân đất Thần Kinh, nơi mỗi góc phố, mỗi con sông đều thấm đẫm ký ức về một thời vàng son của triều đại nhà Nguyễn.
Sau khi tập hợp lực lượng lấy lại Gia Định. Lực lượng của Chúa Nguyễn Ánh lúc này tập trung ở Gia Định và con đường tấn công ra Bắc chủ yếu bằng thuyền. Quân đội Tây Sơn tuy mâu thuẫn, chia rẽ nhưng cũng còn đông, trong đó thủy quân xem ra cũng còn khá mạnh. Cuộc đối chọi một mất một còn giữa thủy quân Nguyễn Ánh và thủy quân Tây Sơn ở dọc dải ven biển từ Bình Thuận, Diên Khánh, Phú Yên, Thị Nại, Quy Nhơn, Phú Xuân, Nhật Lệ, cửa Hội... cho thấy sự phát triển hơn hẳn của binh thuyền Nguyễn Ánh. Đến trận đánh cuối cùng vào thành Thăng Long cũng có một đạo thủy quân của Nguyễn Ánh vượt biển vào sông Vị Hoàng và ngược sông Hồng đánh lên...
"Lạy trời cho chóng gió nồm,
Cho thuyền chúa Nguyễn thuận buồm trẩy ra"
Bấy giờ quân nhà Nguyễn thì hàng năm ra đánh, thanh thế lừng lẫy. Mỗi khi gió nam nổi lên, thì nhân dân các trấn miền trung và Huế lại nói với nhau: "Chúa cũ ra đấy!" (bấy giờ hàng năm cứ đến khoảng tháng 4, tháng 5 khi gió nam thổi mạnh thì chúa Nguyễn Ánh đốc quân thuỷ bộ ra đánh, đến lúc có gió mùa đông bắc thổi thì lại rút quân về.
Lạy trời chúa Ánh quay hồi,
Diệt giặc Nguỵ khốn, thu hồi non sông.
Giang san tổ nghiệp vẹn tròn,
Bền lâu muôn thuở, thuận lòng toàn dân.
