Nguồn hình ảnh,Getty Images
19 tháng 8 2025
Ngày 19/8/1960, cách đây đúng 65 năm, một tòa án ở Moscow đã tuyên án 10 năm tù đối với phi công Mỹ Francis Gary Powers, sau khi ông bị lực lượng an ninh Liên Xô bắt giữ.
BBC đã đưa tin về sự kiện mà sau đó đã trở thành một thảm họa ngoại giao trong Chiến tranh Lạnh.
Francis Gary Powers đang thực hiện nhiệm vụ do thám của CIA trên bầu trời Liên Xô thì chiếc máy bay U-2 của ông bị trúng tên lửa đất đối không.
"Tôi ngẩng đầu lên, nhìn ra ngoài, và khắp nơi mọi thứ đều một màu cam," Powers nhớ lại. "Tôi không biết đó là do ánh phản chiếu trên kính buồng lái hay cả bầu trời đều như vậy. Và tôi còn nhớ mình đã tự nhủ: 'Lạy Chúa, thế là xong rồi.'"
Thực tế, Powers đã kịp nhảy dù thoát thân, nhưng rắc rối vẫn chưa chấm dứt.
Sau khi bị KGB bắt giữ và thẩm vấn, ông bị đưa ra xét xử ở Moscow, nơi gia đình ông chỉ có thể bất lực ngồi theo dõi.
"Anh ấy nói rằng anh biết chúng tôi có mặt tại phiên tòa," vợ ông, bà Barbara Powers, kể với BBC. "Trước đó anh không hề hay biết.
Nhưng anh ấy đã nhìn thấy tôi vẫy tay. Và nói rằng anh không thể nào chịu nổi khi nhìn về phía khán đài nơi chúng tôi ngồi, vì điều đó khiến anh quá đau lòng, và anh biết cũng sẽ khiến chúng tôi đau lòng."
Ngày 19/8/1960, Powers bị tuyên án 10 năm tù - ba năm trong nhà tù Liên Xô và bảy năm trong trại lao động.
Việc ông bị bắt và xét xử đã để lại hậu quả nghiêm trọng đối với quan hệ Đông - Tây vào giai đoạn cao trào của Chiến tranh Lạnh.
Lúc ấy Powers mới 30 tuổi.
Xuất thân là con trai một thợ mỏ than ở bang Kentucky (Mỹ), ông từng học ngành hóa và sinh học trước khi gia nhập Không quân Mỹ năm 1950.
Năm 1956, ông được CIA tuyển mộ để lái máy bay do thám U-2 trên không phận đối phương.
Những chiếc U-2 này có thể bay ở độ cao 21,3km, vốn được cho là vượt ngoài tầm bắn của hệ thống phòng thủ Liên Xô, và được trang bị máy ảnh tối tân có thể chụp chi tiết các cơ sở quân sự dưới mặt đất.
Ngày 1/5/1960, Powers cất cánh từ Peshawar, Pakistan, với nhiệm vụ bay ngang qua Liên Xô và hạ cánh tại Na Uy.
"Tuyến bay dự kiến sẽ đưa chúng tôi vào sâu trong nước Nga hơn bất kỳ chuyến bay nào trước đây, đồng thời bay qua những mục tiêu quan trọng chưa từng được chụp ảnh," ông viết trong hồi ký Chiến dịch bay do thám.
Nhưng giới chức Liên Xô đã phát hiện ra các chuyến bay U-2 trước đó, và họ quyết tâm ngăn chặn bằng mọi giá.
Các tiêm kích MiG-19 được điều động, và tên lửa S-75 Dvina được phóng đi.
Sau bốn giờ thực hiện nhiệm vụ, chiếc máy bay của Powers bị một trong số các tên lửa này bắn trúng gần thành phố Sverdlovsk của Nga (nay là Yekaterinburg).
Một bên cánh bị xé toạc, và chiếc máy bay lao xuống trong tư thế chúi đuôi.
Con trai của ông, Gary Powers Jr., đã kể lại câu chuyện này trên podcast Witness History của BBC.
"Ông nghĩ ngay đến việc phóng ghế thoát hiểm – đó là điều đầu tiên mà các phi công được huấn luyện: phải lập tức thoát ra khi máy bay bị hư hại hoặc bị vô hiệu hóa. Nhưng ông nhận ra rằng nếu phóng ghế, đôi chân ông sẽ bị cắt cụt trên đường thoát ra. Buồng lái của U-2 rất nhỏ, chật chội và gò bó. Để phóng ghế thoát hiểm, phi công phải ngồi đúng tư thế hoàn hảo để thoát khỏi khung máy bay, nếu không có thể mất một chi."
Giải pháp của Powers là không sử dụng ghế phóng: ông chỉ đơn giản mở buồng lái và tìm cách trèo ra ngoài.
Nhưng ngay khi buồng lái mở ra, ông bị "hút nửa người ra bên ngoài", Gary Jr. kể lại.
Và ông không thể với tới nút tự hủy trên bảng điều khiển của chiếc U-2.
"Ông vẫn còn bị nối với ống dưỡng khí, nên lúc này ông ở trong tình trạng nửa người còn trong máy bay, nửa người ở ngoài, xoáy tròn xuống đất, lúc tỉnh lúc mê, bị va đập liên tục."
Bằng cách nào đó, Powers thoát được khỏi chiếc U-2 và nhảy dù xuống một nông trang tập thể ở vùng ngoại ô Sverdlovsk.
Nhưng ngay khi đang hạ cánh, ông đã để ý thấy một chiếc xe màu đen bám theo bên dưới.
Chẳng bao lâu sau, các nhân viên an ninh nhà nước đã bắt giữ ông. Họ cũng thu được xác chiếc U-2, gồm cả máy ảnh trên đó.
Vấn đề đối với chính phủ Mỹ là họ không cách nào biết Powers vẫn còn sống, và cũng không hề biết chuyện chiếc U-2 chưa kịp tự hủy.
Bộ Ngoại giao Mỹ đã tung ra một câu chuyện để che đậy, khẳng định rằng Powers đang bay trên không phận Thổ Nhĩ Kỳ để nghiên cứu các mô hình thời tiết cho Nasa, thì vô tình xâm nhập vào không phận Liên Xô.
Câu chuyện này thậm chí còn kèm theo những bức ảnh chụp một chiếc U-2 với logo Nasa được dán vội vàng.
Nhưng thay vì giữ kín nhiệm vụ này, nỗ lực ngụy trang hấp tấp ấy lại khiến sự việc trở thành một vụ bẽ mặt lớn trước dư luận.
Thủ tướng Liên Xô Nikita Khrushchev tuyên bố trước toàn thế giới rằng Powers vẫn còn sống và khỏe mạnh – và rằng máy ảnh cùng các bức ảnh đã được thu giữ nguyên vẹn, chứng minh ông ta là gián điệp.
Bị buộc phải thừa nhận đã nói dối, Tổng thống Mỹ Dwight D. Eisenhower lớn tiếng rằng Mỹ có quyền giám sát kẻ thù của mình.
Thời điểm diễn ra sự việc thật tai hại, bởi cả hai nhà lãnh đạo đều chuẩn bị tham dự một hội nghị ở Paris cùng với các nguyên thủ Pháp và Anh.
Đây là hội nghị thượng đỉnh đầu tiên sau 5 năm có sự hiện diện của cả lãnh đạo Liên Xô và Mỹ, và được kỳ vọng có thể thúc đẩy tình hữu nghị xuyên qua Bức màn Sắt.
Vụ bê bối liên quan đến Powers đã khiến điều đó trở nên bất khả thi.
"Ông Khrushchev yêu cầu phải có lời xin lỗi trước khi các cuộc thảo luận có thể bắt đầu," BBC đưa tin ngày 17/5.
"Ông cũng nói rằng Mỹ phải hứa sẽ không bao giờ vi phạm không phận Liên Xô nữa và phải trừng phạt tất cả những người chịu trách nhiệm cho vụ việc.
Tổng thống Eisenhower đã bác bỏ những yêu cầu này, khiến kỳ vọng vào một hội nghị thượng đỉnh hòa bình tan tành.
Giờ đây cả hai bên đều đổ lỗi cho nhau về sự thất bại của hội nghị."
Bản thân Powers cũng phải gánh một phần trách nhiệm trong thảm họa ngoại giao này.
Làn sóng chỉ trích mạnh mẽ từ truyền thông
Đến khi bị đưa ra xét xử tại Moscow vào tháng Tám, giọng điệu trong các bản tin của BBC mang tính lịch sự nhưng đầy vẻ bề trên.Một phóng viên, Ian McDougall, mô tả ông là "một người cực kỳ ngây thơ… một kẻ sợ hãi khi bị dồn vào bước đường cùng… [người đã] làm hỏng nhiệm vụ của mình… không mấy dũng cảm… [và] rõ ràng đã làm theo sát những gợi ý của luật sư bào chữa người Nga."
May mắn cho Powers, ông được trả tự do hai năm sau đó, vào năm 1962.
Theo một bản tin của BBC, đài phát thanh Liên Xô mô tả việc phóng thích ông như một hành động nhân đạo, "theo yêu cầu của cha mẹ và người thân của Powers, và vì ông đã thành khẩn nhận tội."
Thực tế, Powers được trao trả để đổi lấy một điệp viên KGB đang bị Mỹ giam giữ, William Fisher, còn gọi là Rudolf Abel.
Vụ trao đổi tù nhân này sau đó trở thành đề tài của bộ phim Bridge of Spies (cây cầu điệp viên) do Steven Spielberg đạo diễn, ra mắt năm 2015 – mặc dù Powers, do Austin Stowell thủ vai, chỉ là một nhân vật phụ.
Trở lại năm 1962, một chuyên gia tình báo, Bernard Newman, nói với BBC rằng Liên Xô đã "lãi" nhiều hơn Mỹ trong vụ trao đổi này.
Lý do là Abel là một điệp viên được huấn luyện bài bản và nhiều kinh nghiệm, trong khi "Đại úy Powers chỉ là một phi công giỏi, nhưng xét về phương diện tình báo, tất cả những gì ông phải làm chỉ là bấm mấy cái nút."
Một số bài báo còn khắc nghiệt hơn, vì nhiều cây bút bình luận ở Mỹ coi Powers là kẻ hèn nhát, thậm chí có thể là kẻ phản bội.
"Trong khi ông ấy còn bị giam, đã có nhiều xã luận được viết," Gary Jr. kể lại.
"Những bài xã luận trên báo chí Mỹ và Anh cơ bản nói rằng ông ấy đã đào tẩu. Rằng ông ấy đã hạ cánh chiếc máy bay một cách nguyên vẹn, khai tuốt mọi điều mình biết cho phía Liên Xô, hoặc rằng ông ấy đã không tuân lệnh… tất cả đều là nửa sự thật, xuyên tạc, có cái là dối trá trắng trợn, có cái chỉ là ám chỉ."
Các thuyết âm mưu xoay quanh việc Powers không bấm nút tự hủy trên chiếc U-2, và rằng ông để mình bị bắt thay vì tự sát.
"Cha tôi, tuy vậy, với tính cách vốn có, chẳng ông bận tâm đến chuyện đó," Gary Jr. nói. "Ông không quan tâm đến việc người khác nghĩ ông nên hay không nên làm gì."
Giới chức Mỹ đã có một số nỗ lực để khôi phục danh tiếng của Powers. Ông được một số thượng nghị sĩ ca ngợi vì sự dũng cảm sau khi xuất hiện tại Ủy ban Quân vụ Thượng viện vào năm 1962, và năm 1965 ông được trao tặng Ngôi sao Tình báo của CIA.
Sau khi ly hôn rồi tái hôn, ông làm phi công thử nghiệm cho Lockheed, rồi trở thành phi công lái trực thăng cho kênh truyền hình tin tức KNBC Channel 4 ở Los Angeles.
Nhưng ông đã thiệt mạng khi chiếc trực thăng gặp nạn vào năm 1977.
Gary Jr. khi đó mới chỉ 10 tuổi, nên còn nhiều điều về các nhiệm vụ của cha mà anh chưa biết.
Gary Jr. đã tự tìm hiểu lại giai đoạn này, và cuối cùng vào năm 1996, đồng sáng lập Bảo tàng Chiến tranh Lạnh tại Warrenton, bang Virginia, để lưu giữ câu chuyện của Powers và những người như ông.
"Lúc nhỏ, tôi lớn lên với việc được nghe kể rằng cha mình đã bị bắn rơi trên bầu trời Liên Xô, bị KGB bỏ tù, và cuối cùng được trao đổi lấy một điệp viên Liên Xô," Gary Jr. nói.
"Nhưng với một đứa trẻ, tất cả chuyện đó đều rất bình thường. Đó là điều chúng tôi vẫn nói đến. Tôi từng nghĩ rằng cha của ai cũng đã trải qua chuyện gì đó tương tự như vậy."
