Don Jong Un
Trai thôn
Một đặc điểm nổi bật trong hệ thống pháp luật Nhật Bản là các bộ luật thường được viết khá lỏng lẻo và mang tính khái quát. Thay vì quy định cụ thể từng chi tiết, luật được để mở nhằm trao quyền cho tòa án giải thích và cụ thể hóa. Tính khái quát này giúp luật tránh phải sửa đổi nhiều lần, vì các tình huống thực tế sẽ được xử lý thông qua án lệ – tức phán quyết trong những vụ án trước, trở thành chuẩn mực cho những vụ sau.
Ở cấp cao nhất, Tòa án Tối cao với 12 thẩm phán sẽ là cơ quan định ra chuẩn mực cuối cùng. Một khi có phán quyết, nó lập tức trở thành "luật ngầm định", có hiệu lực gần như quy phạm pháp luật chính thức.
Ví dụ điển hình: Tuổi trưởng thành và việc uống rượu
Trong luật Nhật Bản, từng có một quy định rằng người chưa trưởng thành uống rượu sẽ phạm tội tiểu hình và cha mẹ cũng có thể bị phạt. Tuy nhiên, “thế nào là trưởng thành” thì lại không có định nghĩa rõ ràng trong bộ luật.
Vấn đề này được giải quyết bằng một vụ án năm 1925, khi một thẩm phán bảo thủ tuyên bố 20 tuổi mới được coi là trưởng thành. Từ đó, tuổi 20 được mặc nhiên công nhận là tuổi trưởng thành trong văn hóa và pháp luật, dẫn đến việc Nhật tổ chức lễ trưởng thành ở tuổi này và quy định cấm uống rượu bia dưới 20 tuổi.
Điều thú vị là nếu vào một ngày nào đó một thẩm phán khác đưa ra phán quyết ở mức 19 tuổi, thì án lệ này cũng có thể trở thành chuẩn mực mới, khiến luật thay đổi theo mà không cần quốc hội phải sửa đổi.
Pháp luật và di sản hoàng gia: Chuyện... thịt vịt
Ngay cả những vấn đề tưởng chừng nhỏ nhặt cũng có thể trở thành cuộc tranh luận pháp lý phức tạp tại Nhật Bản. Trong luật liên quan đến Hoàng gia Nhật, có một điều khoản quy định "phải tôn trọng di sản văn hóa của Hoàng gia."
Hoàng gia Nhật vốn có thói quen nuôi vịt trời, dẫn đến tranh cãi: ăn thịt vịt có phải là không tôn trọng di sản văn hóa Hoàng gia không? Vụ việc được đưa lên tận Tối cao pháp viện, và phán quyết “ăn thịt vịt không vi phạm luật.” Thành ra luật sửa thành “phải tôn trọng những di sản văn hóa của hoàng gia Nhật nhưng không nhất thiết là không được ăn thịt vịt”
Tiếp theo, dân chúng hỏi: "Mua bán thịt vịt có được không?", lại lôi ra toà tiếp – Tòa tuyên bố hợp pháp. Thế là luật sửa thành “phải tôn trọng những di sản văn hóa của hoàng gia Nhật nhưng không nhất thiết là không được ăn thịt vịt và có thể mua bán thịt”. Sau đó dân hỏi tiếp săn bắt vịt lấy thịt đem bán được không? Lên toà, toà bảo không, thế là luật sửa thành “phải tôn trọng những di sản văn hóa của hoàng gia Nhật nhưng không nhất thiết là không được ăn thịt vịt và có thể mua bán thịt vịt nhưng không được săn bắn để lấy thịt”.
Thế là doanh nghiệp Brazil nhân cơ hội đó đã xuất khẩu vịt sang Nhật, và từ đó giàu lớn. Đây chính là ví dụ điển hình về việc án lệ định hình luật và mở ra cả không gian kinh tế.
Phán quyết và dòng chảy xã hội
Vì trọng án lệ, hệ thống luật Nhật khiến các luật sư phải nghiên cứu từng chi tiết nhỏ trong các phán quyết trước đó. Một bản nghiên cứu án lệ chuẩn xác có thể đảm bảo thắng kiện, bởi tòa án ít khi “bẻ còi” – trừ khi xã hội và thời đại đã thay đổi sâu sắc.
Ví dụ, những vấn đề gây tranh cãi như quyền sinh sản, phá thai hay tôn giáo có thể bị xét xử khác đi so với truyền thống. Mà “bẻ còi” là to chuyện lắm, kiểu báo chí rùm beng luôn, vì như thế có nghĩa rằng thời đại đã thay đổi, dòng chảy pháp luật đã đổi thay.
Án lệ và vụ cháy KyoAni
Trong thảm kịch Kyoto Animation (KyoAni), có hai vụ xét xử lớn:
- Vụ xử kẻ chủ mưu phóng hỏa gây ra cái chết của nhiều người – gần như không gây tranh cãi.
- Vụ kiện chính quyền vì cho rằng quy định phòng cháy chữa cháy chưa chặt chẽ, góp phần gây nên thảm họa.
Phán quyết này giữ nguyên trật tự pháp lý nhưng cũng cho thấy phạm vi ảnh hưởng to lớn của từng vụ án đến xã hội Nhật Bản.
Kết luận
Hệ thống pháp luật Nhật Bản là sự kết hợp giữa sự lỏng lẻo của luật văn bản và sự chặt chẽ của án lệ. Chính điều này khiến Nhật ít phải thông qua sửa đổi luật trực tiếp, nhưng lại liên tục bổ sung và cụ thể hóa các quy định thông qua phán quyết của tòa án.
