Johnny Lê Nữu Vượng
Già làng
Tượng Tinh - món ăn Từ Hi Thái hậu tâm đắc nhất
Trong lịch sử ẩm thực cung đình Trung Hoa, ít có bữa tiệc nào đạt đến mức độ xa hoa, phô trương và cầu kỳ như yến tiệc Xuân năm Giáp Tuất (1874) do Từ Hi thái hậu tổ chức. Sự kiện này đã đi vào giai thoại như một trong những bữa tiệc vĩ đại nhất trong lịch sử loài người, được chuẩn bị công phu trong gần một năm, với 1.750 người phục dịch, 400 thực khách, thực đơn 140 món, và chi phí lên tới hàng trăm ngàn lượng vàng. Mục đích không chỉ là để thỏa mãn vị giác và phô trương sự giàu có của triều đình nhà Thanh, mà còn để thể hiện uy thế trước mặt các sứ thần phương Tây trong bối cảnh Trung Hoa đang đối mặt với nhiều sức ép từ ngoại bang.Trong số 140 món ăn đó, có bảy món được coi là quý hiếm, bổ dưỡng và kỳ lạ nhất, mỗi ngày chỉ được dâng một món. Tượng tinh – món ăn được hiểu là “tinh khí của voi” – chính là một trong số đó, nổi bật không chỉ bởi sự cầu kỳ trong chế biến mà còn bởi ý nghĩa biểu tượng mà nó mang theo.
Voi từ lâu vốn được coi là biểu tượng của sức mạnh phi thường. Người xưa có câu “khỏe như voi” để ví với sự bền bỉ, dẻo dai, đầy sinh lực. Voi có thể dùng vòi nhổ bật một cây to, có thể di chuyển những khối nặng khổng lồ mà nhiều loài khác không thể. Chính vì vậy, tinh khí của voi – “tượng tinh” – trong quan niệm cổ truyền được coi là nguồn năng lượng dồi dào, bổ dưỡng và hiếm có. Bằng cách đưa món Tượng tinh vào đại yến, Từ Hi thái hậu không chỉ muốn khoe khoang sự xa xỉ mà còn ngầm gửi đi thông điệp rằng triều Thanh sở hữu nguồn sinh lực mạnh mẽ, có thể trường tồn trước mọi biến động.
Quá trình chế biến món Tượng tinh được ghi chép lại vô cùng công phu, thể hiện rõ sự phức tạp và tính biểu tượng của ẩm thực cung đình. Bước đầu tiên, Từ Hi thái hậu ra lệnh tuyển chọn những tổ yến to và quý nhất từ đảo Hải Nam. Yến được rửa sạch không phải bằng nước thường, mà bằng “nước trời” hứng từ đỉnh Ngũ Hành Sơn, biểu trưng cho sự tinh khiết. Sau đó, yến được nấu với nhân sâm ngàn năm tuổi, thêm đường Chủng Càu Chỉ nhập từ Triều Tiên, rồi hòa cùng nước lê Tuyết Hồng của Vân Nam và bột Kiết Châu Phấn – tất cả đều là những nguyên liệu quý giá bậc nhất. Hỗn hợp này sau khi được nấu khô sẽ được các nghệ nhân điêu luyện nặn thành hình những con voi nhỏ, rồi đưa vào lò nướng đến khi chín vàng, săn chắc.
Điểm đặc biệt nhất trong quá trình chế biến là việc khoét một lỗ nhỏ trên lưng con voi làm từ yến để nhét vào bên trong một “bóng cá voi” – tức bàng quang cá voi đã ngâm với thang thuốc bắc và được phơi khô. Cá voi vốn được coi là loài khổng lồ của biển cả, tượng trưng cho sức mạnh và sự trường thọ. Việc kết hợp “voi” – loài khổng lồ của đất liền – với “cá voi” – loài khổng lồ của biển cả – hàm ý sự giao hòa giữa trời và đất, giữa sông núi và đại dương, tạo nên một món ăn mang tính biểu trưng cao độ. Khi mọi thứ đã được chuẩn bị, toàn bộ “con voi” bằng yến với bóng cá voi bên trong được đưa đi hầm cách thủy trong nhiều giờ, để tinh chất từ cá voi và các thảo dược thấm dần vào từng thớ yến.
Khoảnh khắc thưởng thức Tượng tinh cũng được dàn dựng cầu kỳ. Thực khách không dùng thìa hay đũa, mà phải cầm một chiếc kim vàng, chọc vào bụng con voi. Từ bên trong, thứ chất nhờn tinh túy – kết tinh của yến, sâm, bóng cá voi và thuốc bắc – sẽ chảy ra, được hứng vào những chén bạc tinh xảo. Người thưởng thức sẽ uống trực tiếp thứ tinh chất này. Theo quan niệm đương thời, chỉ một ngụm nhỏ cũng có thể giúp cơ thể lập tức sảng khoái, bồi bổ lục phủ ngũ tạng, chữa các chứng mệt mỏi, đau nhức, suy nhược, thậm chí giúp sáng mắt và kéo dài tuổi thọ.
Tượng tinh không chỉ là món ăn, mà còn là biểu tượng của sự xa hoa và quyền lực. Mỗi nguyên liệu đều được chọn lựa từ những thứ hiếm có, phải vận chuyển từ nhiều vùng xa xôi, được chế biến bằng những nghi thức đầy tính biểu tượng. Chính sự tốn kém và cầu kỳ đó khiến Tượng tinh trở thành món ăn được lưu truyền trong giai thoại như một minh chứng cho sự phung phí bậc nhất của Từ Hi thái hậu. Trong bối cảnh Trung Hoa đang lâm vào khủng hoảng do sức ép ngoại bang và nội loạn, những bữa tiệc kiểu này vừa thể hiện khát vọng duy trì uy thế của triều đình, vừa phản ánh sự xa rời thực tế của giới cầm quyền cuối thời Thanh.
Khi so sánh với những món ăn quý hiếm khác trong đại yến Giáp Tuất – như Phương Chi thảo, Sơn dương trùng hay Sâm thử – Tượng tinh vẫn nổi bật bởi sự phức tạp và ý nghĩa biểu tượng. Nếu Phương Chi thảo mang tính dược lý, Sơn dương trùng gắn liền với sự sinh sản, thì Tượng tinh lại nhấn mạnh đến sức mạnh cường tráng và tinh khí trường tồn. Trong cái nhìn của thực khách phương Tây thời bấy giờ, đây không chỉ là một món ăn kỳ lạ, mà còn là cách triều đình Thanh phô diễn sự khác biệt văn hóa, nhấn mạnh rằng Trung Hoa sở hữu những bí quyết dưỡng sinh độc nhất vô nhị mà thế giới bên ngoài không thể sánh kịp.
Ngày nay, khi nhìn lại, nhiều nhà nghiên cứu cho rằng Tượng tinh phần nhiều là một giai thoại được thêu dệt, pha trộn giữa thực và hư. Các nguyên liệu như tổ yến, nhân sâm, bóng cá voi đều có thật và từng được dùng trong yến tiệc cung đình. Nhưng việc nặn hình voi từ yến, kết hợp bóng cá voi và nghi thức chọc kim vàng để uống tinh chất lại mang nhiều màu sắc huyền thoại hơn là thực tế. Dẫu vậy, chính sự huyền ảo ấy đã làm nên sức hấp dẫn của món ăn trong ký ức lịch sử, khiến nó trở thành biểu tượng của sự xa xỉ và cũng là một lời nhắc nhở về sự suy tàn tất yếu của triều đại nhà Thanh.
Tượng tinh, xét đến cùng, không chỉ là một món ăn mà là một câu chuyện. Nó kể về cách người xưa quan niệm sức mạnh và sự trường tồn, kể về sự xa hoa cung đình và cả những phô trương hão huyền. Trong ánh sáng lịch sử, món ăn này vừa là biểu tượng của sự giàu có, vừa phản chiếu sự sa đọa và những mâu thuẫn thời cuộc. Nhờ vậy, Tượng tinh không chỉ tồn tại trong giai thoại ẩm thực mà còn như một chứng tích văn hóa, minh họa cho thời kỳ mà ẩm thực, quyền lực và chính trị hòa quyện thành một bức tranh vừa tráng lệ vừa bi thương.
