Don Jong Un
Địt xong chạy
Trong sáu tháng qua, các động thái đơn phương của Mỹ đã làm rung chuyển trật tự thương mại toàn cầu, dấy lên lo ngại về “cái chết” của WTO. Dù vậy, 72% dòng chảy hàng hóa vẫn giao dịch theo ưu đãi MFN và nguy cơ trả đũa dây chuyền được kiềm chế. Thách thức đặt ra: cải cách luật chơi để giảm lệ thuộc kép vào nhu cầu Mỹ và nguồn cung Trung Quốc, thay vì chấp nhận hiện trạng.
Tháng trước, Ban Thư ký WTO dự báo khối lượng thương mại hàng hóa toàn cầu năm nay sẽ tăng 0.9%. Dù thấp hơn nhiều so với mức 2.7% dự báo trước khi Mỹ áp thuế mới, nhưng đây vẫn là sự cải thiện so với mức suy giảm 0.2% dự báo hồi tháng 4. Với những thỏa thuận gần đây, mức thuế quan bình quân gia quyền của Mỹ đã nhảy vọt từ 2.4% đầu năm lên 18.4%.
Bất chấp điều đó, phần còn lại của thế giới phần lớn vẫn tiếp tục giao thương theo các điều khoản thông thường, trong khi các doanh nghiệp vội vã điều chỉnh lại. Phân tích của WTO cho thấy khoảng 72% thương mại hàng hóa toàn cầu vẫn hoạt động theo các điều khoản thuế quan cơ bản “tối huệ quốc” (MFN). Con số này giảm từ 80% hồi đầu năm, và có thể giảm thêm. Nhưng hệ thống đang thể hiện sự kiên cường. Cho đến nay, các thành viên WTO đã tránh được một cuộc chiến thương mại trả đũa dữ dội với Mỹ. Họ cũng nhìn chung kiềm chế việc gia tăng các hạn chế đối với hàng hóa và dịch vụ của nhau, điều từng xảy ra trong thập niên 1930.
Ngay cả khi thương mại của Trung Quốc bắt đầu dịch chuyển sang các thị trường khác do thương mại với Mỹ thu hẹp, hầu hết các thành viên WTO vẫn phản ứng bằng các công cụ lấy cảm hứng từ bộ quy tắc hiện hành. Liệu xu hướng này có tiếp tục hay không vẫn còn phải chờ xem. Ngày càng có vẻ như hệ thống thương mại toàn cầu hiện nay đang được định hình bởi một “lõi ổn định” trong một trạng thái cân bằng bất ổn. Câu hỏi là: liệu “lõi” đó có thể trụ vững hay không.
Nhiều vấn đề hiện nay bị đổ lỗi cho thương mại thực chất lại liên quan nhiều hơn đến thay đổi công nghệ, chính sách xã hội không đầy đủ, và những mất cân đối vĩ mô ở các nền kinh tế lớn như Trung Quốc và Mỹ. Tuy vậy, bản thân hệ thống thương mại cũng cần cải cách. Được xây dựng để phục vụ cho sự phụ thuộc lẫn nhau chứ không phải sự phụ thuộc quá mức, ngày nay quá nhiều thành viên đang phụ thuộc quá lớn vào Mỹ cho nhu cầu thị trường và vào Trung Quốc cho nguồn cung ứng thiết yếu. Đây không phải công thức cho một hệ thống toàn cầu bền vững.
Nhiều chính quyền Mỹ liên tiếp đã đưa ra những chỉ trích hợp lý về bộ quy tắc của WTO. Và dù có thể không đồng tình với cách tiếp cận đơn phương hiện nay, rõ ràng một số chỉ trích này là có cơ sở. Các phàn nàn về sự thiếu minh bạch của các thành viên, về sân chơi không bình đẳng, các hành vi thương mại không công bằng, và khả năng lạm quyền của cơ quan phúc thẩm đều cần được giải quyết.
Nhiều nước cho rằng hệ thống WTO chưa mang lại đủ lợi ích cho các đối tượng dễ tổn thương, đồng thời cho phép quá nhiều méo mó trên thị trường do trợ cấp nông nghiệp. Nhiều nền kinh tế mới nổi cho rằng họ cần thêm không gian để công nghiệp hóa — và thậm chí một số nền kinh tế phát triển cũng vậy.
Các thành viên WTO nên tận dụng cuộc khủng hoảng hiện tại để xử lý những vấn đề mà họ cho là đang làm hệ thống trì trệ. Điều này đồng nghĩa với việc hiện đại hóa bộ quy tắc phần lớn được xây dựng từ đầu thập niên 1990. Cơ chế ra quyết định dựa trên đồng thuận, dù quý giá, không được trở thành công thức cho sự tê liệt. Một cách để làm điều này là tạo điều kiện dễ dàng hơn cho các thỏa thuận “đa phương hóa giới hạn” (plurilateral). Các thỏa thuận này vốn cho phép các nhóm thành viên đàm phán trong những lĩnh vực quan trọng đối với họ, như thương mại số hoặc tạo thuận lợi đầu tư. Các thành viên chưa sẵn sàng có thể tham gia sau, hoặc không. Cách này sẽ giúp WTO trở nên linh hoạt hơn trước những thay đổi như trí tuệ nhân tạo.
Một lĩnh vực khác cần sự sáng tạo là cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO. Đây vẫn là cơ chế giải quyết tranh chấp thương mại duy nhất có phạm vi toàn cầu, dù cơ quan phúc thẩm đã tê liệt từ năm 2019. Tuy nhiên, dưới “tầm radar”, ngày càng nhiều thành viên vẫn đang sử dụng hệ thống này để giải quyết tranh chấp.
Các cải cách cần giữ lại những gì đang vận hành tốt. Dù nhiều người chưa được chia sẻ đầy đủ lợi ích, tự do hóa thương mại đã nâng cao sự thịnh vượng ở các nước giàu, và giúp 1.-5 tỷ người thoát khỏi cảnh nghèo cùng cực. Ngoài thuế quan, WTO còn mang lại nhiều giá trị khác mà công chúng ít biết đến. Các hiệp định về tiêu chuẩn sức khỏe và an toàn, công nghệ thông tin, định giá hải quan, và quyền sở hữu trí tuệ vẫn đang cung cấp sự ổn định cho doanh nghiệp, người tiêu dùng và các quốc gia. Những trụ cột này là một loại hàng hóa công toàn cầu, cần được bảo vệ và củng cố.
Tái định vị WTO và hệ thống thương mại đa phương rộng lớn hơn là một nhiệm vụ đầy thách thức nhưng cũng đầy hứng khởi. Tin tốt là động lực đang hình thành. Những “cường quốc tầm trung” như Singapore, Thụy Sĩ, Uruguay, Australia, UAE, New Zealand, và Anh coi hệ thống thương mại toàn cầu là then chốt cho sự thịnh vượng của họ, và đang nỗ lực thúc đẩy hiện đại hóa cần thiết. Tại Geneva, các đại sứ vẫn đang làm việc để xác định cải cách và phương thức thực hiện. Nhưng họ không thể làm một mình. Trong bối cảnh ngày nay, các bộ trưởng sẽ phải mang sức nặng chính trị của mình vào công việc này. Giữ nguyên hiện trạng không phải là một lựa chọn.
