Hôm nay (1/11) là ngày kỷ niệm cuộc đảo chính 1/11/1963 với chính quyền Ngô Đình Diệm. Và ngày 2/11/1963 cũng là ngày ông Diệm và ông Nhu tuẫn nạn (xin dùng chữ của người Công giáo vì hai ông là các tín đồ Công giáo nhiệt thành).
Về con người ông Diệm và chính quyền của ông, dĩ nhiên là có nhiều quan điểm trái chiều. Nhưng với hơn 60 năm qua, mình nghĩ có thể có một số điều có thể nói về ông (và mình nói hoàn toàn với tư cách cá nhân):
1. Ông Diệm là người yêu nước và chống ********. Tinh thần dân tộc của ông rất mạnh mẽ, nó vượt cả trên tính chất Công giáo hay chống Cộng của ông. Về phẩm chất cá nhân, ông cũng là người hoàn toàn trong sạch, và lý tưởng chủ nghĩa, nếu xét theo tiêu chuẩn hiện đại thì có thể là hơi gàn dở nhưng vẫn là người đáng kính nể.
2. Chính quyền của ông là chính quyền khá độc tài và có tính gia đình trị, có phần nào cũng như xuất thân của ông, với gốc là quan lại nhà Nguyễn. Chính quyền đó có rất nhiều vấn đề, và gặp nhiều khó khăn trong việc giải quyết các mâu thuẫn rất lớn trong xã hội miền Nam thuở đó, và nhất là trong bối cảnh chiến tranh Lạnh, cũng như trong tiến trình Việt Nam hiện đại hóa từ xã hội phong kiến-thực dân. Nhưng đó vẫn là chính quyền muốn giải quyết vấn đề, và muốn xây dựng Nhà nước, thứ mà nền Cộng hòa thứ Hai (dưới thời các tướng lĩnh và các ông Thiệu Kỳ Khiêm không làm được hay không muốn làm). Mức độ độc tài của chính quyền ông Diệm cũng không phải là quá đáng, nếu so với tiêu chuẩn của thời đại giai đoạn đó (ví dụ so với Park Chung Hee hay cha con Tưởng Giới Thạch).
3. Chính quyền của ông Diệm, bất chấp các khiếm khuyết của nó, vẫn là chính quyền có tính chính danh nhất ở miền Nam Việt Nam vào giai đoạn đó, và là chính quyền duy nhất có khả năng hữu hiệu chống phong trào ********. Sau khi ông Diệm đổ, đó là thời loạn các sứ quân, khi các tướng lĩnh nắm quyền, và khi quân đội Mỹ chính thức vào Việt Nam thì tính chính danh của nhà nước VNCH cũng không còn nữa, trong mắt đa số người dân Việt Nam, và điều này khiến cho VNDCCH có thể phất cao lá cờ chống xâm lược, chống đế quốc Mỹ.
4. Việc người Mỹ mắt nhắm mắt mở để cho các tướng lĩnh giết anh em ông Diệm một cách thảm thương và trong một sự nhầy nhụa hèn nhát là sai lầm lớn nhất của họ. Và đó thực sự là cú sốc đối với xã hội, nó cho thấy sự đạo đức giả và dã man trong cuộc tranh giành quyền lực. Kể từ sau đó, tất cả các chính quyền VNCH đều mang sẵn một vết ố khó thể tẩy được, vết ố của sự phản trắc và đê tiện. Điều đó cũng có nghĩa là nó sẽ thất bại trong việc tạo ra một giá trị đạo đức chính trị hay sự đồng thuận xã hội. Việc người Mỹ sau đó cũng hoàn toàn ủng hộ các tướng lĩnh, những người đã mang sẵn vết ố này, nắm quyền cho tới tận 1975 càng làm cho điều này tệ hơn, và nó giết chết bất cứ cơ hội nào để VNCH có thể thực sự tồn tại như một nhà nước dân chủ và độc lập. Giai đoạn tồn tại của VNCH vẫn tạo ra nhiều giá trị, nhưng người ta chỉ có thể tìm thấy các giá trị đó ở trong lòng xã hội (trong giới văn nghệ, trí thức....) chứ không phải trong chính quyền.
