Xamvn123456zxc
Địt mẹ đau lòng
CHẤM ĐIỂM: AI CHẤM VÀ CHẤM AI?
Mọi người đang bàn luận khá sôi nổi xoay quanh kế hoạch chấm đểm xếp hạng công dân số (mà theo tôi, phải chuẩn chỉnh gọi là “xếp hạng tài khoản công dân số”). Khi bị (hay được) chấm điểm, con người ta ắt sẽ cảm thấy không thoải mái bởi song hành với hành vi chấm sẽ là hành vi soi và ở đời, không ai thích bị soi cả.
Thực tế, chúng ta đã quá quen với việc chấm điểm (hoặc bị chấm điểm) bởi một ai đó rồi. Mỗi khi hoàn tất một cuốc xe đặt trên ứng dụng, bạn có quyền chấm người lái xe từ 1 tới 5 sao, thậm chí có thể có thêm đánh giá riêng. Khi còn bé, đi lớp nhà trẻ, mẫu giáo thì có phiếu bé ngoan, lên cấp 1, 2, 3 và Đại học thì có điểm bài kiểm tra, bài thi cùng xếp hạng hạnh kiểm. Đi làm thì có hệ thống KPI đánh giá hiệu suất hoặc chấm chiến sĩ thi đua từ cấp ngành cho tới cấp cơ sở. Nhìn chung, y như ẩm thực Việt nam luôn cần bát nước chấm, chúng ta sống quen trong một hệ quy chiếu chấm và chấm.
Nhưng các sự chấm điểm kể trên nằm trong một hệ quy chiếu hẹp, có tính cam kết đồng thuận giữa hai bên, đặc biệt là ở ngành thương mại và dịch vụ. Ta là khách hàng, ta chi tiền ra để nhận về sản phẩm và dịch vụ, ta có quyền đưa ra đánh giá mức độ hài lòng có tương xứng với số tiền bỏ ra hay không. Việc chấm điểm này là sòng phẳng. Tất nhiên, vẫn có những trường hợp “xin điểm”, kiểu như anh lái xe grab hoàn tất chuyến xe là nói cảm ơn và “có gì anh chị chấm cho em năm sao với”. Quyền được chấm dựa trên thứ mà ta mang lại cho người bị chấm (tiền) và thứ ta nhận về có xứng đáng với thứ ta bỏ ra hay không. Còn ở các trường hợp khác như giáo dục, đào tạo, quyền được chấm dựa trên cơ sở duy trì tiêu chuẩn chất lượng của ngành, đại khái là “nhà trường chấm điểm học sinh để đảm bảo xác nhận rằng học sinh ấy đạt hay không đạt tiêu chuẩn cơ bản nhằm không đưa ra xã hội những cá nhân không đủ năng lực, trình độ, thái độ dẫn tới ảnh hưởng nghiêm trọng uy tín ngành”.
Khi mở rộng quy chiếu để chấm điểm công dân số, câu chuyện lại hoàn toàn khác. Khi đã tuân thủ đầy đủ các nghĩa vụ pháp luật mà một công dân cần phải có, các công dân bình đẳng với nhau và không ai có quyền chấm điểm một người khác. Quyền nhận xét, đánh giá là một quyền cá nhân và phạm vi của nhận xét đánh giá ấy cũng chỉ nằm trong cảm nhận cá nhân không hơn không kém. Còn nâng tầm nó lên thành một hệ tiêu chuẩn để đánh giá công dân này hơn công dân kia, nó lại là câu chuyện của đạo đức xã hội, khế ước xã hội và nguyên tắc xã hội. Lập ra một hệ thống cùng một hội đồng giám sát chấm điểm, điều đó có nghĩa sẽ có vài cá nhân tự dưng được đặt ở vị thế hơn các công dân khác vốn dĩ ngang hàng với họ. Còn nếu nói để máy tính chấm điểm, chúng ta đã đặt con người ở vị thế nô bộc của máy móc rồi.
Khuyến khích công dân tham gia vào chuyển đổi số, tham gia vào đóng góp cho xã hội là việc nhất thiết nên làm và do đó, nếu có hệ thống đánh giá để khen thưởng cho sự tham gia ấy, nó chỉ nên là hệ thống chấm điểm tài khoản số chứ không phải chấm điểm một công dân. Tất nhiên, cái mới bao giờ cũng sẽ có cản trở. Ví dụ, người già, người dân ở vùng còn lạc hậu chưa thể tham gia tương tác số tốt, mặc nhiên họ có điểm thấp hơn những người trẻ hiện đại ở các đô thị lớn. Điều đó sẽ gây ra bất công bằng và giải quyết bất công bằng này không dễ.
Trung Quốc có chấm điểm hay không? Có nhưng họ không xếp hạng công dân. Ban đầu, họ chấm điểm doanh nghiệp và chấm điểm uy tín tham gia thị trường của cá nhân doanh nhân, thương nhân. Họ làm điều này từ rất lâu để nhằm thiết lập một thị trường tin cậy hơn, nhất là ở giai đoạn phát triển nóng ban đầu với rất nhiều vi phạm sở hữu trí tuệ. Họ không hề xếp hạng kiểu công dân hạng 1-2-3-4-5 như ta tưởng. Công dân Trung Quốc đều được bình đẳng như nhau. Họ cũng không gọi là chấm điểm công dân mà sử dụng cụm tù “tín dụng xã hội” nhằm khuyến khích công dân sống tuân thủ pháp luật. Tuy nhiên, họ cũng mới chỉ ở giai đoạn thử nghiệm và thăm dò dư luận vì họ hiểu rằng nếu làm không khéo léo, ẩn hoạ đối với thể chế sẽ là rất lớn.
Con người chúng ta luôn là một chủ thể bất toàn và vì thế, chúng ta vẫn còn tin vào một đấng toàn năng nào đó cho dù khoa học công nghệ đã phát triển đến mức độ này. Với mỗi con người, chỉ có đấng toàn năng mới có thể chấm điểm ai như thế nào mà thôi và chắc chắn, họ sẽ không chấp nhận việc có một tổ chức quyền lực nào đó gán cho họ “Công dân 500 điểm” hay “Công dân 300 điểm”. Khi họ còn giữ được quyền công dân, điều đó có nghĩa họ không hề vi phạm pháp luật. Việc đánh giá họ thấp kém hơn người khác có thể để lại những hệ luỵ xã hội cực kỳ sâu sắc và do đó, chấm điểm họ là việc phải tuyệt đối cân nhắc.
Công dân tham gia vào xã hội không phải là một học sinh tham gia vào lớp học, hay một nhân viên dịch vụ đi làm kiếm thu nhập. Công dân làm việc để nhận đồng lương, họ đã được “chấm điểm” bởi chính tổ chức trả lương cho họ rồi. Quá trình sống tuân thủ pháp luật là họ đã đóng góp một phần nhỏ cho xã hội, trong khi đó, thứ họ nhận lại từ xã hội có tương xứng hay không, họ cũng không được quyền chấm điểm các bộ máy trong xã hội ấy. Và sẽ rất nguy hại nếu như hệ thống chấm điểm bị lợi dụng, hoặc có những sai sót bất thường bởi chẳng có gì là hoản hảo hay toàn diện hết. Chúng ta khó có thể nói về minh bạch bởi thực tế, chúng ta nói về nó quá nhiều nhưng vẫn còn không ít bất minh và bất công mà chỉ khi trở thành các vụ án lớn, xã hội mới biết đến các bất minh, bất công ấy mà thôi. Đó là còn chưa kể, sinh ra hệ thống chấm điểm, ắt sẽ có ngày đẻ ra thói mua điểm, xin điểm.
Hãy ví dụ về chuyện một ông Cục trưởng mới đây bị bắt và thông tin điều tra cho thấy ngay cả cháu ruột ông ta cũng phải chung chi để được việc. Chú ruột/bác ruột/cậu ruột giúp cháu miễn phí là chuyện thường nhưng để được việc, không chỉ một mình ông chú/bác/cậu Cục trưởng là đủ. Nó là một hệ thống, từ chuyên viên cho tới các cấp khác và việc tham nhũng, ăn chia đã thành “luật ngầm”. Với những con người cầm cân nảy mực như thế, liệu việc chấm điểm công dân có được sòng phẳng? Và như nói ở trên, có sòng phẳng đi nữa thì trong một xã hội pháp quyền mà bản tuyên ngôn độc lập bắt đầu bằng một câu về bình đẳng giữa con người với con người, không ai có quyền gán cho một công dân một con số bên cạnh đó với ý nghĩa là “điểm đánh giá”.
Các ứng dụng thương mại, dịch vụ đều có hệ thống điểm thưởng cho những khách hàng sử dụng nhiều. Vậy thì các tài khoản số của công dân cũng chỉ nên áp dụng điểm thưởng này, để chủ tài khoản có thể quy đổi ra các lợi ích. Chính điều đó sẽ kích thích người dân tham gia vào hơn mà không bị mặc cảm rằng “Tôi đang bị chấm điểm, xếp hạng trong một xã hội mà tôi đáng ra phải được ngang hàng với bất kỳ ai, kể cả đó là một siêu sao hay một tỷ phú, một giáo sư, một bậc thầy”.
Trong khi đó, gần như chưa tồn tại đại trà chức năng chấm điểm dịch vụ cho cán bộ thực thi dịch vụ công, điều mà lẽ ra công dân luôn được quyền đòi hỏi.
Mọi người đang bàn luận khá sôi nổi xoay quanh kế hoạch chấm đểm xếp hạng công dân số (mà theo tôi, phải chuẩn chỉnh gọi là “xếp hạng tài khoản công dân số”). Khi bị (hay được) chấm điểm, con người ta ắt sẽ cảm thấy không thoải mái bởi song hành với hành vi chấm sẽ là hành vi soi và ở đời, không ai thích bị soi cả.
Thực tế, chúng ta đã quá quen với việc chấm điểm (hoặc bị chấm điểm) bởi một ai đó rồi. Mỗi khi hoàn tất một cuốc xe đặt trên ứng dụng, bạn có quyền chấm người lái xe từ 1 tới 5 sao, thậm chí có thể có thêm đánh giá riêng. Khi còn bé, đi lớp nhà trẻ, mẫu giáo thì có phiếu bé ngoan, lên cấp 1, 2, 3 và Đại học thì có điểm bài kiểm tra, bài thi cùng xếp hạng hạnh kiểm. Đi làm thì có hệ thống KPI đánh giá hiệu suất hoặc chấm chiến sĩ thi đua từ cấp ngành cho tới cấp cơ sở. Nhìn chung, y như ẩm thực Việt nam luôn cần bát nước chấm, chúng ta sống quen trong một hệ quy chiếu chấm và chấm.
Nhưng các sự chấm điểm kể trên nằm trong một hệ quy chiếu hẹp, có tính cam kết đồng thuận giữa hai bên, đặc biệt là ở ngành thương mại và dịch vụ. Ta là khách hàng, ta chi tiền ra để nhận về sản phẩm và dịch vụ, ta có quyền đưa ra đánh giá mức độ hài lòng có tương xứng với số tiền bỏ ra hay không. Việc chấm điểm này là sòng phẳng. Tất nhiên, vẫn có những trường hợp “xin điểm”, kiểu như anh lái xe grab hoàn tất chuyến xe là nói cảm ơn và “có gì anh chị chấm cho em năm sao với”. Quyền được chấm dựa trên thứ mà ta mang lại cho người bị chấm (tiền) và thứ ta nhận về có xứng đáng với thứ ta bỏ ra hay không. Còn ở các trường hợp khác như giáo dục, đào tạo, quyền được chấm dựa trên cơ sở duy trì tiêu chuẩn chất lượng của ngành, đại khái là “nhà trường chấm điểm học sinh để đảm bảo xác nhận rằng học sinh ấy đạt hay không đạt tiêu chuẩn cơ bản nhằm không đưa ra xã hội những cá nhân không đủ năng lực, trình độ, thái độ dẫn tới ảnh hưởng nghiêm trọng uy tín ngành”.
Khi mở rộng quy chiếu để chấm điểm công dân số, câu chuyện lại hoàn toàn khác. Khi đã tuân thủ đầy đủ các nghĩa vụ pháp luật mà một công dân cần phải có, các công dân bình đẳng với nhau và không ai có quyền chấm điểm một người khác. Quyền nhận xét, đánh giá là một quyền cá nhân và phạm vi của nhận xét đánh giá ấy cũng chỉ nằm trong cảm nhận cá nhân không hơn không kém. Còn nâng tầm nó lên thành một hệ tiêu chuẩn để đánh giá công dân này hơn công dân kia, nó lại là câu chuyện của đạo đức xã hội, khế ước xã hội và nguyên tắc xã hội. Lập ra một hệ thống cùng một hội đồng giám sát chấm điểm, điều đó có nghĩa sẽ có vài cá nhân tự dưng được đặt ở vị thế hơn các công dân khác vốn dĩ ngang hàng với họ. Còn nếu nói để máy tính chấm điểm, chúng ta đã đặt con người ở vị thế nô bộc của máy móc rồi.
Khuyến khích công dân tham gia vào chuyển đổi số, tham gia vào đóng góp cho xã hội là việc nhất thiết nên làm và do đó, nếu có hệ thống đánh giá để khen thưởng cho sự tham gia ấy, nó chỉ nên là hệ thống chấm điểm tài khoản số chứ không phải chấm điểm một công dân. Tất nhiên, cái mới bao giờ cũng sẽ có cản trở. Ví dụ, người già, người dân ở vùng còn lạc hậu chưa thể tham gia tương tác số tốt, mặc nhiên họ có điểm thấp hơn những người trẻ hiện đại ở các đô thị lớn. Điều đó sẽ gây ra bất công bằng và giải quyết bất công bằng này không dễ.
Trung Quốc có chấm điểm hay không? Có nhưng họ không xếp hạng công dân. Ban đầu, họ chấm điểm doanh nghiệp và chấm điểm uy tín tham gia thị trường của cá nhân doanh nhân, thương nhân. Họ làm điều này từ rất lâu để nhằm thiết lập một thị trường tin cậy hơn, nhất là ở giai đoạn phát triển nóng ban đầu với rất nhiều vi phạm sở hữu trí tuệ. Họ không hề xếp hạng kiểu công dân hạng 1-2-3-4-5 như ta tưởng. Công dân Trung Quốc đều được bình đẳng như nhau. Họ cũng không gọi là chấm điểm công dân mà sử dụng cụm tù “tín dụng xã hội” nhằm khuyến khích công dân sống tuân thủ pháp luật. Tuy nhiên, họ cũng mới chỉ ở giai đoạn thử nghiệm và thăm dò dư luận vì họ hiểu rằng nếu làm không khéo léo, ẩn hoạ đối với thể chế sẽ là rất lớn.
Con người chúng ta luôn là một chủ thể bất toàn và vì thế, chúng ta vẫn còn tin vào một đấng toàn năng nào đó cho dù khoa học công nghệ đã phát triển đến mức độ này. Với mỗi con người, chỉ có đấng toàn năng mới có thể chấm điểm ai như thế nào mà thôi và chắc chắn, họ sẽ không chấp nhận việc có một tổ chức quyền lực nào đó gán cho họ “Công dân 500 điểm” hay “Công dân 300 điểm”. Khi họ còn giữ được quyền công dân, điều đó có nghĩa họ không hề vi phạm pháp luật. Việc đánh giá họ thấp kém hơn người khác có thể để lại những hệ luỵ xã hội cực kỳ sâu sắc và do đó, chấm điểm họ là việc phải tuyệt đối cân nhắc.
Công dân tham gia vào xã hội không phải là một học sinh tham gia vào lớp học, hay một nhân viên dịch vụ đi làm kiếm thu nhập. Công dân làm việc để nhận đồng lương, họ đã được “chấm điểm” bởi chính tổ chức trả lương cho họ rồi. Quá trình sống tuân thủ pháp luật là họ đã đóng góp một phần nhỏ cho xã hội, trong khi đó, thứ họ nhận lại từ xã hội có tương xứng hay không, họ cũng không được quyền chấm điểm các bộ máy trong xã hội ấy. Và sẽ rất nguy hại nếu như hệ thống chấm điểm bị lợi dụng, hoặc có những sai sót bất thường bởi chẳng có gì là hoản hảo hay toàn diện hết. Chúng ta khó có thể nói về minh bạch bởi thực tế, chúng ta nói về nó quá nhiều nhưng vẫn còn không ít bất minh và bất công mà chỉ khi trở thành các vụ án lớn, xã hội mới biết đến các bất minh, bất công ấy mà thôi. Đó là còn chưa kể, sinh ra hệ thống chấm điểm, ắt sẽ có ngày đẻ ra thói mua điểm, xin điểm.
Hãy ví dụ về chuyện một ông Cục trưởng mới đây bị bắt và thông tin điều tra cho thấy ngay cả cháu ruột ông ta cũng phải chung chi để được việc. Chú ruột/bác ruột/cậu ruột giúp cháu miễn phí là chuyện thường nhưng để được việc, không chỉ một mình ông chú/bác/cậu Cục trưởng là đủ. Nó là một hệ thống, từ chuyên viên cho tới các cấp khác và việc tham nhũng, ăn chia đã thành “luật ngầm”. Với những con người cầm cân nảy mực như thế, liệu việc chấm điểm công dân có được sòng phẳng? Và như nói ở trên, có sòng phẳng đi nữa thì trong một xã hội pháp quyền mà bản tuyên ngôn độc lập bắt đầu bằng một câu về bình đẳng giữa con người với con người, không ai có quyền gán cho một công dân một con số bên cạnh đó với ý nghĩa là “điểm đánh giá”.
Các ứng dụng thương mại, dịch vụ đều có hệ thống điểm thưởng cho những khách hàng sử dụng nhiều. Vậy thì các tài khoản số của công dân cũng chỉ nên áp dụng điểm thưởng này, để chủ tài khoản có thể quy đổi ra các lợi ích. Chính điều đó sẽ kích thích người dân tham gia vào hơn mà không bị mặc cảm rằng “Tôi đang bị chấm điểm, xếp hạng trong một xã hội mà tôi đáng ra phải được ngang hàng với bất kỳ ai, kể cả đó là một siêu sao hay một tỷ phú, một giáo sư, một bậc thầy”.
Trong khi đó, gần như chưa tồn tại đại trà chức năng chấm điểm dịch vụ cho cán bộ thực thi dịch vụ công, điều mà lẽ ra công dân luôn được quyền đòi hỏi.
