Điền Bá Quang 4.0
Địt Bùng Đạo Tổ
Mùi rác thải nồng nặc dưới cái nắng gay gắt vùng Caribê. Rác ngập ngụa, chất đống đến mức một con phố ở thủ đô Havana, cách xa khu du lịch đã bị chặn hoàn toàn với xe cộ.
Thế nhưng công nhân vệ sinh không hề đình công, họ chỉ đơn giản là không thu gom đủ thường xuyên. Đây chỉ là một minh chứng nữa cho sự sa sút của Cuba trong năm qua, bên cạnh những đợt cúp điện, cúp nước - hậu quả của khủng hoảng kinh tế và năng lượng mà chính quyền cũng không còn phủ nhận.
Theo chính phủ, kinh tế Cuba giảm 1,1% trong năm 2024. Từ cuối năm 2023, Havana đã nói đến khái niệm “nền kinh tế thời chiến” để mô tả tình hình khó khăn. Ủy ban Kinh tế cho Mỹ Latinh và Caribê (ECLAC) của Liên Hợp Quốc dự báo năm nay GDP Cuba sẽ tiếp tục suy giảm thêm 1,5%. Dù lạm phát đã chậm lại, con số chính thức vẫn ở mức hai chữ số.
Thủ đô Havana chìm trong bóng tối do mất điện vào ngày 18/10/2024
“Chúng ta đang trong suy thoái, tình thế rất phức tạp. Ở một đất nước mà nhiều nơi mất điện đến 20 giờ mỗi ngày, khu vực sản xuất không thể hoạt động được” nhà kinh tế Everleny Pérez Villanueva, cựu giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Kinh tế Cuba (Đại học Havana), nói với CNN. Ông mô tả cả tình trạng rác thải ở thủ đô nơi ông sinh sống: “Tôi lái xe ra đường nhưng không còn đèn tín hiệu, nhiều đoạn tốc độ cao rất nguy hiểm”.
Unión Eléctrica de Cuba, đơn vị thuộc Bộ Năng lượng và Mỏ, hằng ngày đều thông báo công khai về mức thiếu hụt điện năng. Cảnh mất điện đồng loạt trên hơn 40% lãnh thổ đã trở thành chuyện thường, buộc người dân thay đổi thói quen sinh hoạt.
“Chúng ảnh hưởng đến tất cả mọi người. Tôi thì luôn phải kết nối mạng, nếu không sẽ mất khách” Lázaro Hernández, 38 tuổi, nhiếp ảnh gia chuyên phục vụ khách du lịch tại Havana nói. “Có ứng dụng báo lịch cúp điện, mình dựa vào đó mà xoay xở”.
“Làm du lịch thì mình cố cho khách thấy mặt đẹp nhất của Cuba, để họ yêu đất nước này bất chấp khó khăn”, Jorge Pérez, hướng dẫn viên bán thời gian từ 2018 chia sẻ. “Nhưng khi đi các tỉnh thì khó hơn, Trinidad bị cúp điện nặng. Với khách, đôi khi đó là trải nghiệm; còn với người Cuba, là nỗi khổ”.
Hệ thống điện Cuba nhiều năm thiếu bảo trì, thiếu vốn đầu tư. Tình hình càng tồi tệ sau mùa bão năm ngoái, dẫn đến nhiều sự cố sập lưới diện rộng cuối 2024 và châm ngòi cho biểu tình. Tuần này, một nhóm dân Havana chặn đường nhiều giờ để phản đối tình trạng thiếu nước sinh hoạt.
Người dân Cuba nấu ăn bên ngoài nhà của họ trong thời gian mất điện toàn quốc do sự cố lưới điện hồi tháng 3 năm nay
Ng+ười đàn ông đổ nước vào thùng nhựa để sử dụng tại nhà ở Havana vào tháng 9 năm 2024
Theo ông Antonio Rodríguez, Chủ tịch Viện Tài nguyên Thủy lợi quốc gia, khoảng 1 triệu dân – tức 10% dân số – bị ảnh hưởng hằng ngày bởi tình trạng mất nước. “Không bơm được nước vì thiếu điện”, ông giải thích trước quốc hội.
Nhà kinh tế Mauricio De Miranda Parrondo (ĐH Javeriana, Colombia) nhận định Cuba đang rơi vào “tình trạng lạm phát đình trệ”. “Khu vực sản xuất sụp đổ, gây thiếu hụt nguồn cung nghiêm trọng. Cuba phải nhập khẩu để đáp ứng nhu cầu cơ bản: từ thực phẩm, nhiên liệu đến hàng tiêu dùng”.
Một yếu tố khác là Venezuela cắt giảm mạnh viện trợ dầu: từ trung bình 96.000 thùng/ngày năm 2011, nay còn chưa đến 1/3 theo ước tính của Reuters.
Mất điện cũng khiến internet chập chờn – một hạ tầng vốn mới phổ biến vài năm gần đây nhưng lại góp phần mở rộng bất mãn và thúc đẩy biểu tình. Hồi tháng 6, sinh viên Đại học Havana đòi hủy bỏ quyết định tăng giá dữ liệu di động. Chính quyền thừa nhận yêu cầu nhưng không hủy.
Sau khi dùng hết 6 GB gói hỗ trợ, người dân phải trả đến 3.360 peso Cuba (140 USD theo tỷ giá chính thức nhưng chỉ khoảng 8,5 USD ngoài chợ đen) để mua thêm 3 GB theo bảng giá công bố.
Ít khách du lịch, ít đường hơn
Khách ở khách sạn thường có máy phát điện nhưng loại hình lưu trú tư nhân thì không. Ngành dịch vụ cũng chịu ảnh hưởng: nhà hàng, quán bar buộc đóng cửa ban đêm.
“Khách thấy mất điện liên tục thì trải nghiệm không còn tốt, họ sẽ chọn nơi khác” một hướng dẫn viên giấu tên ở Havana nói.
Khách du lịch đi bộ dọc theo một con phố ở Havana vào tháng 10 năm 2024
Từ tháng 1 đến tháng 7, Cuba đón 1,58 triệu khách, chỉ bằng 83% cùng kỳ 2024. Nếu chỉ tính khách quốc tế, con số còn thấp hơn. Khách sạn – lĩnh vực mà chính phủ Díaz-Canel vẫn đổ hàng triệu USD đầu tư – có công suất chỉ 24% quý I, thấp hơn 11 điểm so với năm trước. Bộ trưởng Kinh tế Joaquín Alonso Vázquez thừa nhận kết quả này là “rất tệ”.
Trong khi đó, Cuba từng là “cường quốc đường mía”. Nhưng vụ 2024/2025 lại thấp kỷ lục hơn một thế kỷ: chưa đến 150.000 tấn, chưa bằng nửa năm trước, theo số liệu EFE.
“Đường từng là biểu tượng, nay sản lượng gần như biến mất. Cả đường lẫn du lịch đều không còn là đầu tàu”, nhà kinh tế Pérez nhận định.
Căng mình lo cái ăn cái mặc
Nguồn cung lương thực trợ giá giảm sút nhiều tháng qua. “Gạo, dầu, sữa đều ít đi. Người hưu trí hay người lương tối thiểu bị ảnh hưởng nặng” hướng dẫn viên González nói.
“Đường, gạo, đậu đều thiếu hoặc không đến cùng lúc” nhiếp ảnh gia Hernández bổ sung.
Chính phủ mới tăng mạnh lương hưu: từ 65 USD/tháng lên gần 160 USD. Nhưng Reuters dẫn lời dân cho biết cải thiện không đáng kể, vì đa phần hàng hóa đều bán theo tỷ giá chợ đen 400 peso/USD, trong khi tỷ giá chính thức là 24.
Trong một khung cảnh đặc trưng của "Thời kỳ đặc biệt" ở Cuba sau khi Liên Xô sụp đổ, các kệ hàng tại một siêu thị ở Havana trống trơn vào năm 1991
Những người đi xe đạp ở Havana vào tháng 8 năm 1994
“Cái mức tối thiểu từng bảo đảm sự bình đẳng xã hội giờ không còn. Khu tôi ở trước còn được phát gà một tháng một lần. Giờ đã 8 tháng không có. Rổ hàng hóa còn thiếu thốn hơn cả thời kỳ ‘Đặc biệt’” ông Pérez Villanueva nói, nhắc tới giai đoạn đầu 1990 sau khi Liên Xô sụp đổ.
“Giờ còn tệ hơn” ông nhấn mạnh. “Ít nhất thời đó vẫn có giải pháp: nhập một triệu xe đạp từ Trung Quốc thay xe buýt. Khi ấy du lịch còn phát triển, đầu tư nước ngoài còn quan tâm. Mất điện cũng ít hơn”.
De Miranda lưu ý rằng giai đoạn năm 1990–1994 GDP Cuba sụt sâu hơn hiện nay, nhưng cải cách khi đó vẫn giúp nền kinh tế “thở” được. “Thực ra Cuba chưa bao giờ thoát hẳn khủng hoảng. Giai đoạn năm 1990–2024, GDP trung bình chỉ tăng 1,1%/năm”, ông nói.
Hiếm hoi thừa nhận từ chính quyền
Truyền thống của Havana là đổ lỗi khó khăn kinh tế cho lệnh cấm vận Mỹ cũng như các hạn chế thời Trump và tác động của Covid-19. Tuy vậy, chính quyền nay đã bắt đầu thừa nhận sự bất mãn của dân chúng.
“Không thể bảo vệ cách mạng bằng cách giấu đi vấn đề” Chủ tịch Díaz-Canel nói hồi tháng 7 sau khi nữ Bộ trưởng Lao động Marta Elena Feitó phát biểu gây phẫn nộ rằng Cuba “không có người ăn xin, chỉ có người giả dạng” và bà này sau đó buộc phải từ chức.
Trong podcast tháng 5, Díaz-Canel cũng thừa nhận tình trạng mất điện kéo dài là “trở ngại lớn nhất” làm “tê liệt nhiều hoạt động kinh tế”.
Những chiếc điện thoại của người dân được tập trung lại sạc trong thời gian mất điện toàn quốc ở Havana hồi tháng 3 năm nay
Nhà kinh tế Pérez nhận xét: lệnh cấm vận Mỹ và việc Cuba bị đưa vào danh sách tài trợ khủng bố là “yếu tố bên ngoài” nhưng ông nhấn mạnh rằng “vẫn còn nhiều vấn đề nội tại chưa giải quyết”.
Theo De Miranda, chính phủ Díaz-Canel “chưa đưa ra được chiến lược đáng tin cậy để thoát khủng hoảng”. Kinh tế Cuba “không thể tiến lên nếu không từ bỏ mô hình quản lý tập trung gắn liền với hệ thống chính trị”. Những biện pháp hiện nay chỉ mang tính chắp vá, “vừa giải quyết vừa tạo ra vấn đề mới, khiến đất nước rơi vào trạng thái tê liệt”.
Khủng hoảng cũng làm gia tăng làn sóng di cư. Dân số Cuba năm 2024 đã giảm năm thứ tư liên tiếp, xuống dưới 10 triệu người - theo số liệu chính thức
Thế nhưng công nhân vệ sinh không hề đình công, họ chỉ đơn giản là không thu gom đủ thường xuyên. Đây chỉ là một minh chứng nữa cho sự sa sút của Cuba trong năm qua, bên cạnh những đợt cúp điện, cúp nước - hậu quả của khủng hoảng kinh tế và năng lượng mà chính quyền cũng không còn phủ nhận.
Theo chính phủ, kinh tế Cuba giảm 1,1% trong năm 2024. Từ cuối năm 2023, Havana đã nói đến khái niệm “nền kinh tế thời chiến” để mô tả tình hình khó khăn. Ủy ban Kinh tế cho Mỹ Latinh và Caribê (ECLAC) của Liên Hợp Quốc dự báo năm nay GDP Cuba sẽ tiếp tục suy giảm thêm 1,5%. Dù lạm phát đã chậm lại, con số chính thức vẫn ở mức hai chữ số.
Thủ đô Havana chìm trong bóng tối do mất điện vào ngày 18/10/2024
“Chúng ta đang trong suy thoái, tình thế rất phức tạp. Ở một đất nước mà nhiều nơi mất điện đến 20 giờ mỗi ngày, khu vực sản xuất không thể hoạt động được” nhà kinh tế Everleny Pérez Villanueva, cựu giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Kinh tế Cuba (Đại học Havana), nói với CNN. Ông mô tả cả tình trạng rác thải ở thủ đô nơi ông sinh sống: “Tôi lái xe ra đường nhưng không còn đèn tín hiệu, nhiều đoạn tốc độ cao rất nguy hiểm”.
Unión Eléctrica de Cuba, đơn vị thuộc Bộ Năng lượng và Mỏ, hằng ngày đều thông báo công khai về mức thiếu hụt điện năng. Cảnh mất điện đồng loạt trên hơn 40% lãnh thổ đã trở thành chuyện thường, buộc người dân thay đổi thói quen sinh hoạt.
“Chúng ảnh hưởng đến tất cả mọi người. Tôi thì luôn phải kết nối mạng, nếu không sẽ mất khách” Lázaro Hernández, 38 tuổi, nhiếp ảnh gia chuyên phục vụ khách du lịch tại Havana nói. “Có ứng dụng báo lịch cúp điện, mình dựa vào đó mà xoay xở”.
“Làm du lịch thì mình cố cho khách thấy mặt đẹp nhất của Cuba, để họ yêu đất nước này bất chấp khó khăn”, Jorge Pérez, hướng dẫn viên bán thời gian từ 2018 chia sẻ. “Nhưng khi đi các tỉnh thì khó hơn, Trinidad bị cúp điện nặng. Với khách, đôi khi đó là trải nghiệm; còn với người Cuba, là nỗi khổ”.
Hệ thống điện Cuba nhiều năm thiếu bảo trì, thiếu vốn đầu tư. Tình hình càng tồi tệ sau mùa bão năm ngoái, dẫn đến nhiều sự cố sập lưới diện rộng cuối 2024 và châm ngòi cho biểu tình. Tuần này, một nhóm dân Havana chặn đường nhiều giờ để phản đối tình trạng thiếu nước sinh hoạt.
Người dân Cuba nấu ăn bên ngoài nhà của họ trong thời gian mất điện toàn quốc do sự cố lưới điện hồi tháng 3 năm nay
Ng+ười đàn ông đổ nước vào thùng nhựa để sử dụng tại nhà ở Havana vào tháng 9 năm 2024
Theo ông Antonio Rodríguez, Chủ tịch Viện Tài nguyên Thủy lợi quốc gia, khoảng 1 triệu dân – tức 10% dân số – bị ảnh hưởng hằng ngày bởi tình trạng mất nước. “Không bơm được nước vì thiếu điện”, ông giải thích trước quốc hội.
Nhà kinh tế Mauricio De Miranda Parrondo (ĐH Javeriana, Colombia) nhận định Cuba đang rơi vào “tình trạng lạm phát đình trệ”. “Khu vực sản xuất sụp đổ, gây thiếu hụt nguồn cung nghiêm trọng. Cuba phải nhập khẩu để đáp ứng nhu cầu cơ bản: từ thực phẩm, nhiên liệu đến hàng tiêu dùng”.
Một yếu tố khác là Venezuela cắt giảm mạnh viện trợ dầu: từ trung bình 96.000 thùng/ngày năm 2011, nay còn chưa đến 1/3 theo ước tính của Reuters.
Mất điện cũng khiến internet chập chờn – một hạ tầng vốn mới phổ biến vài năm gần đây nhưng lại góp phần mở rộng bất mãn và thúc đẩy biểu tình. Hồi tháng 6, sinh viên Đại học Havana đòi hủy bỏ quyết định tăng giá dữ liệu di động. Chính quyền thừa nhận yêu cầu nhưng không hủy.
Sau khi dùng hết 6 GB gói hỗ trợ, người dân phải trả đến 3.360 peso Cuba (140 USD theo tỷ giá chính thức nhưng chỉ khoảng 8,5 USD ngoài chợ đen) để mua thêm 3 GB theo bảng giá công bố.
Ít khách du lịch, ít đường hơn
Khách ở khách sạn thường có máy phát điện nhưng loại hình lưu trú tư nhân thì không. Ngành dịch vụ cũng chịu ảnh hưởng: nhà hàng, quán bar buộc đóng cửa ban đêm.
“Khách thấy mất điện liên tục thì trải nghiệm không còn tốt, họ sẽ chọn nơi khác” một hướng dẫn viên giấu tên ở Havana nói.
Khách du lịch đi bộ dọc theo một con phố ở Havana vào tháng 10 năm 2024
Từ tháng 1 đến tháng 7, Cuba đón 1,58 triệu khách, chỉ bằng 83% cùng kỳ 2024. Nếu chỉ tính khách quốc tế, con số còn thấp hơn. Khách sạn – lĩnh vực mà chính phủ Díaz-Canel vẫn đổ hàng triệu USD đầu tư – có công suất chỉ 24% quý I, thấp hơn 11 điểm so với năm trước. Bộ trưởng Kinh tế Joaquín Alonso Vázquez thừa nhận kết quả này là “rất tệ”.
Trong khi đó, Cuba từng là “cường quốc đường mía”. Nhưng vụ 2024/2025 lại thấp kỷ lục hơn một thế kỷ: chưa đến 150.000 tấn, chưa bằng nửa năm trước, theo số liệu EFE.
“Đường từng là biểu tượng, nay sản lượng gần như biến mất. Cả đường lẫn du lịch đều không còn là đầu tàu”, nhà kinh tế Pérez nhận định.
Căng mình lo cái ăn cái mặc
Nguồn cung lương thực trợ giá giảm sút nhiều tháng qua. “Gạo, dầu, sữa đều ít đi. Người hưu trí hay người lương tối thiểu bị ảnh hưởng nặng” hướng dẫn viên González nói.
“Đường, gạo, đậu đều thiếu hoặc không đến cùng lúc” nhiếp ảnh gia Hernández bổ sung.
Chính phủ mới tăng mạnh lương hưu: từ 65 USD/tháng lên gần 160 USD. Nhưng Reuters dẫn lời dân cho biết cải thiện không đáng kể, vì đa phần hàng hóa đều bán theo tỷ giá chợ đen 400 peso/USD, trong khi tỷ giá chính thức là 24.
Trong một khung cảnh đặc trưng của "Thời kỳ đặc biệt" ở Cuba sau khi Liên Xô sụp đổ, các kệ hàng tại một siêu thị ở Havana trống trơn vào năm 1991
Những người đi xe đạp ở Havana vào tháng 8 năm 1994
“Cái mức tối thiểu từng bảo đảm sự bình đẳng xã hội giờ không còn. Khu tôi ở trước còn được phát gà một tháng một lần. Giờ đã 8 tháng không có. Rổ hàng hóa còn thiếu thốn hơn cả thời kỳ ‘Đặc biệt’” ông Pérez Villanueva nói, nhắc tới giai đoạn đầu 1990 sau khi Liên Xô sụp đổ.
“Giờ còn tệ hơn” ông nhấn mạnh. “Ít nhất thời đó vẫn có giải pháp: nhập một triệu xe đạp từ Trung Quốc thay xe buýt. Khi ấy du lịch còn phát triển, đầu tư nước ngoài còn quan tâm. Mất điện cũng ít hơn”.
De Miranda lưu ý rằng giai đoạn năm 1990–1994 GDP Cuba sụt sâu hơn hiện nay, nhưng cải cách khi đó vẫn giúp nền kinh tế “thở” được. “Thực ra Cuba chưa bao giờ thoát hẳn khủng hoảng. Giai đoạn năm 1990–2024, GDP trung bình chỉ tăng 1,1%/năm”, ông nói.
Hiếm hoi thừa nhận từ chính quyền
Truyền thống của Havana là đổ lỗi khó khăn kinh tế cho lệnh cấm vận Mỹ cũng như các hạn chế thời Trump và tác động của Covid-19. Tuy vậy, chính quyền nay đã bắt đầu thừa nhận sự bất mãn của dân chúng.
“Không thể bảo vệ cách mạng bằng cách giấu đi vấn đề” Chủ tịch Díaz-Canel nói hồi tháng 7 sau khi nữ Bộ trưởng Lao động Marta Elena Feitó phát biểu gây phẫn nộ rằng Cuba “không có người ăn xin, chỉ có người giả dạng” và bà này sau đó buộc phải từ chức.
Trong podcast tháng 5, Díaz-Canel cũng thừa nhận tình trạng mất điện kéo dài là “trở ngại lớn nhất” làm “tê liệt nhiều hoạt động kinh tế”.
Những chiếc điện thoại của người dân được tập trung lại sạc trong thời gian mất điện toàn quốc ở Havana hồi tháng 3 năm nay
Nhà kinh tế Pérez nhận xét: lệnh cấm vận Mỹ và việc Cuba bị đưa vào danh sách tài trợ khủng bố là “yếu tố bên ngoài” nhưng ông nhấn mạnh rằng “vẫn còn nhiều vấn đề nội tại chưa giải quyết”.
Theo De Miranda, chính phủ Díaz-Canel “chưa đưa ra được chiến lược đáng tin cậy để thoát khủng hoảng”. Kinh tế Cuba “không thể tiến lên nếu không từ bỏ mô hình quản lý tập trung gắn liền với hệ thống chính trị”. Những biện pháp hiện nay chỉ mang tính chắp vá, “vừa giải quyết vừa tạo ra vấn đề mới, khiến đất nước rơi vào trạng thái tê liệt”.
Khủng hoảng cũng làm gia tăng làn sóng di cư. Dân số Cuba năm 2024 đã giảm năm thứ tư liên tiếp, xuống dưới 10 triệu người - theo số liệu chính thức
