Copy ở FB
Có những vụ án mà điều đáng sợ nhất không phải là tội ác, mà là cách xã hội nói về nó. Sau vụ Lạng Sơn, đột nhiên trên mạng xuất hiện đủ kiểu “bài phân tích sâu”: người thì lôi Freud, kẻ kéo Jung, người khác thêm Lacan, Foucault, Arendt… vào cho đủ mùi học thuật. Tất cả cố gắng biến câu chuyện thành một sân khấu triết học – phân tâm – xã hội học, trong khi có hai sự thật rất đơn giản nên được nói thẳng từ đầu: một người đã chán sống tới mức chọn cái chết, và một người có khả năng ra tay giết – phân nhỏ thi thể – xử lý hiện trường mà đạo đức gần như bằng 0.
(Bản thân mình cũng có 1 bài phân tích dưới góc độ triết học, khoa học thần kinh, tâm lý ... nhưng nó là phân tích lợi hại của việc tìm xem video, file của vụ án, không phải bản thân vụ án này, có thể đọc qua ở đây:
https://www.facebook.com/share/p/16oTw4hvuP/ )
Bài này không nhằm “chống triết học” hay phủ nhận tâm lý học. Ngược lại: nó muốn trả đúng chỗ cho từng thứ. Có những chuyện rất đời thường, rất đen tối, nhưng không hề phức tạp. Nếu cố dùng lý thuyết để phủ một lớp sơn “thâm sâu” lên, ta chỉ làm mờ ranh giới đạo đức, sai lệch hình ảnh con người, và xúc phạm luôn cả tâm lý học nghiêm túc.
1. Nạn nhân: khi sự tồn tại đã rơi xuống đáy, cái chết trở thành lựa chọn “có lý”
Về phía nạn nhân, ta không cần Freud, không cần Jung, không cần vô thức tập thể. Chỉ cần trung thực về cơ chế tâm lý cơ bản của con người: khi một người không còn thấy tương lai, không còn thấy mình có chỗ đứng, không còn cảm nhận được giá trị của bản thân trong bất kỳ vai trò nào, ý niệm “chết cho xong” là một kết luận logic – dù đau lòng.
Trong trạng thái đó, con người thường rơi vào ba hướng: tự sát trực tiếp, tự sát gián tiếp (nhờ người khác làm thay), hoặc tìm một “nghi thức kết thúc” để hợp lý hóa cái chết của mình. Trường hợp này thuộc kiểu thứ ba. Nạn nhân không chỉ muốn chết, mà muốn chết theo một cách “đáng kể” hơn là tự treo cổ một mình trong phòng trọ. Cảm giác rất méo mó nhưng dễ hiểu: ăn cũng chết, không ăn cũng chết, thôi thì cứ ăn để khỏi làm ma đói – nếu đã kết thúc rồi, ít nhất để bản thân có một “trải nghiệm cuối cùng” cho đỡ vô nghĩa.
Nghe qua thì gớm, nhưng về mặt tâm lý, điều đó không cần bất kỳ khung triết học phức tạp nào. Đó không phải “đỉnh cao biến thái của nhân loại” hay “mật mã bóng tối sâu thẳm trong con người”. Đó là bi kịch của một cá nhân đã rơi khỏi mọi điểm bám vào cuộc sống, và lựa chọn cái chết như một lối ra, chỉ thêm một chút “trang trí” để bớt cảm giác mình biến mất trong im lặng. Ta có thể phê phán, có thể xót thương, có thể bàn về trầm cảm, khủng hoảng ý nghĩa, sự thiếu vắng các kênh hỗ trợ tâm lý – thế là đủ. Không cần kéo cả lịch sử loài người vào đứng chung.
2. Kẻ giết: không phải “chúng ta”, mà là một người có đạo đức gần như bằng 0 hoặc nhân cách lệch nặng
Thứ đáng sợ ở đây không nằm ở nạn nhân; người muốn chết, tiếc thay, xã hội đã gặp quá nhiều. Điều làm người ta lạnh gáy là người thi hành: một người đàn ông trung niên, bề ngoài hiền lành, có vị trí, được tin tưởng, lại có thể giết – phân nhỏ thi thể – xử lý hiện trường – chuẩn bị thiết bị ghi lại – mà không sụp đổ.
Về mặt sinh học – tâm lý, con người bình thường có những “phanh” rất rõ: sợ hãi, buồn nôn, run tay, choáng váng, sốc, cảm giác tội lỗi. Chỉ cần nhìn thấy máu nhiều đã đủ khó chịu, huống chi chạm tay, huống chi thực hiện một chuỗi hành vi bạo lực phức tạp. Người làm bác sĩ pháp y, chiến sĩ chiến trường, lực lượng cứu hộ… chỉ tiếp xúc với thi thể thôi đã phải mất một thời gian dài mới chịu nổi, dù được đào tạo bài bản.
Vậy mà ở đây, hành vi lại diễn ra với độ chủ động, tính toán và “mượt” nhất định. Điều này gợi ít nhất ba khả năng: một là người đó đã từng luyện tập trên động vật hay trong bối cảnh khác; hai là có sẵn lệch lạc nhân cách kiểu chống đối xã hội / psychopathy, với khả năng đồng cảm rất thấp; ba là sống một cuộc đời hai mặt quá lâu, khiến phần đạo đức bị mài mòn và tách rời khỏi phần hành vi kín. Dù là trường hợp nào, điểm chung vẫn rõ: đây không phải “một người bình thường lỡ trượt chân”.
Nói rằng “ai cũng có thể thành như vậy nếu đặt vào hoàn cảnh tương tự” vừa thiếu tôn trọng phần lớn nhân loại, vừa nguy hiểm. 99,999% con người không có khả năng giết, phân xác, xử lý thi thể đồng loại trong trạng thái tỉnh táo như thế – bất kể họ stress, khủng hoảng, hay hai mặt đến đâu. Xóa mờ ranh giới giữa người bình thường và sát nhân lệch chuẩn là một kiểu ngụy biện có vỏ ngoài triết học nhưng cốt lõi là xúc phạm trí tuệ và đạo đức loài người.
3. Vậy tâm lý học hành vi và tâm lý học tội phạm nên nằm ở đâu?
Đây là đoạn thường bị làm màu nhất: người ta lôi đủ thứ từ Freud tới Lacan, từ Jung tới Foucault, từ Arendt tới Du Bois, ghép vào vụ án để chứng minh mình “hiểu sâu”. Vấn đề là: đa số những lý thuyết đó sinh ra để giải thích hiện tượng cấp độ hệ thống (chính trị, quyền lực, văn hóa, vô thức tập thể), không phải để phân tích một cá nhân phạm tội cụ thể và ta không có đủ dữ liệu về đời sống nội tâm của họ.
Nếu muốn dùng tâm lý học một cách nghiêm túc, thì phải đặt nó đúng chỗ. Với một vụ giết người phân xác “thuần túy”, tâm lý tội phạm sẽ tập trung vào những trục như: lịch sử bạo lực (với người hoặc động vật), hồ sơ nhân cách (antisocial, narcissistic, borderline…), mức độ chai mòn cảm xúc, khả năng đồng cảm, hoàn cảnh sống, hành vi trước – trong – sau tội phạm, mô thức che giấu, v.v. Toàn bộ việc này nhằm phục vụ hai mục đích: đánh giá mức độ nguy hiểm của đối tượng, và hiểu mô hình để phòng ngừa về sau.
Nhưng có một trường hợp đặc biệt mà tâm lý học – hành vi, tội phạm học, thần kinh học – cần bước lên tuyến đầu: đó là khi có yếu tố ăn thịt đồng loại được xác nhận rõ ràng.
4. Phân xác ≠ ăn thịt đồng loại – và chỉ khi có yếu tố thứ hai, tâm lý học mới phải “đi sâu”
Về mặt tâm lý và y khoa, giết người – phân xác – xử lý thi thể đã là hành vi cực đoan, nhưng vẫn thuộc phạm vi “bạo lực với đối tượng người”. Ăn thịt đồng loại là một tầng khác hoàn toàn: chạm vào khu vực paraphilia (lệch lạc khoái cảm), biến dạng bản năng sinh tồn, sụp đổ ranh giới người – vật thể, người – đồ tiêu thụ.
Cho nên, điều đầu tiên phải rạch ròi: nếu chưa có bằng chứng rõ ràng về việc nấu – ăn thì không được gộp nó vào như một sự thật chỉ để làm cho bài phân tích thêm kịch tính. Nếu có footage, có mẫu giám định, có lời khai trùng khớp, câu chuyện phải được chuyển sang một khung phân tích khác: khung của sát nhân lệch chuẩn kiểu cannibalistic homicide.
Khi đó, tâm lý học mới thật sự cần đi sâu vào những mảng như:
– Paraphilic cannibalism: khoái cảm gắn với việc phá hủy cơ thể nạn nhân, tiêu thụ như một dạng chiếm hữu tuyệt đối.
– Ảo tưởng hợp nhất (fusion fantasy): cảm giác khi ăn thịt là “hấp thu” nạn nhân, sở hữu trọn vẹn, chứng tỏ quyền lực tuyệt đối.
– Nghi thức bạo lực phân ly (dissociative violent ritual): hành vi giống một loại nghi lễ, nơi người phạm tội tạm thời rời khỏi nhân dạng bình thường và nhập vào một vai “hung thần” do chính mình dựng lên.
– Cấu trúc não và nhân cách: các nghiên cứu thần kinh chỉ ra những khác biệt ở vùng vỏ não trước trán, amygdala, các vùng liên quan đến đồng cảm và tự kiểm soát trong các dạng psychopathy nặng.
Những phân tích này không nhằm biện minh cho tội ác, mà để hiểu dạng người nào có nguy cơ như vậy, có thể phát hiện sớm không, hệ thống pháp luật – y tế – tâm thần phải phối hợp ra sao. Đây là chỗ của tâm lý học tội phạm, không phải chỗ của các màn trích dẫn triết học cho sang.
5. Tại sao việc “trí thức hóa cái ác” là nguy hiểm?
Có hai lý do lớn.
Thứ nhất, nó làm mờ ranh giới trách nhiệm. Khi một người ra tay giết – phân xác – (và nếu có) ăn thịt, mà ta nói quá nhiều về vô thức, về cấu trúc xã hội, về double-life, về áp lực, về định kiến, rất dễ trượt sang vùng “thông cảm quá tay”: tội ác được giải thích tới mức gần như được tha thứ. Thay vì nhìn thẳng đây là một cá thể cực kỳ nguy hiểm cần bị xử lý đúng mức, ta lại biến hắn thành “sản phẩm tất yếu” của xã hội, của lịch sử, của diễn ngôn quyền lực.
Thứ hai, nó xúc phạm chính phần lớn con người đang cố sống cho tử tế. Nói rằng “ai cũng có thể trở thành như vậy nếu đặt vào hoàn cảnh tương tự” là phủ định mọi quá trình tiến hóa đạo đức, mọi nỗ lực cá nhân, mọi giá trị được xây dựng qua giáo dục và văn hóa. Đúng là ai cũng có phần tối, có khả năng nổi nóng, có những ý nghĩ xấu, nhưng từ đó đến việc có thể lạnh lùng phân xác đồng loại là một khoảng cách mà đa số người sẽ không bao giờ vượt qua. Gom tất cả vào một rổ “cái ác tầm thường” là lấy một cá thể lệch chuẩn để làm thước đo cho toàn bộ giống loài – vừa sai, vừa độc.
6. Giữ lại những điều đơn giản nhưng là gốc
Nếu bỏ hết lớp khói tri thức đi, vụ việc này – và rất nhiều vụ tương tự – có thể tóm lại bằng vài câu thẳng thắn:
– Nạn nhân là một người đã mất ý nghĩa sống, chọn cái chết như một lối ra, và tìm cách khiến nó “ít vô nghĩa hơn”. Điều đó nói nhiều về lỗ hổng của hệ thống hỗ trợ tâm lý, hơn là về “vô thức tập thể”.
– Kẻ giết là một người có đạo đức gần như bằng 0, hoặc nhân cách lệch nặng, hoặc cả hai. Hành vi của hắn không đại diện cho loài người, không phải “chúng ta trong hoàn cảnh khác”, mà là một cực đoan bất thường cần được pháp luật và khoa học đối diện nghiêm túc.
– Tâm lý học hành vi, tâm lý tội phạm, thần kinh học… rất quan trọng – nhưng phải được dùng để hiểu đúng: ai nguy hiểm, vì sao, phát hiện sớm thế nào, ngăn ngừa ra sao. Chứ không phải để bày một mâm thuật ngữ quanh một tội ác cho đẹp mặt người viết.
Có những chuyện, càng cố làm cho phức tạp lên, ta càng rời xa điều cần giữ: ranh giới đúng – sai, trách nhiệm cá nhân, sự tôn trọng dành cho nạn nhân, và niềm tin rằng phần lớn con người vẫn có khả năng ghê sợ cái ác thay vì bị lôi kéo vào nó.
Và có lẽ, điều tử tế nhất ta có thể làm sau những vụ việc như thế này, không phải là thi nhau trích dẫn thêm tên của một triết gia nào nữa, mà là học cách nói về nó rõ ràng, giản dị, không làm màu – để người bình thường hiểu, nhớ, và cẩn trọng hơn với cả phần tuyệt vọng lẫn phần lệch lạc bên trong xã hội mình đang sống.
.png "Sex :vozvn (21):"){kind=icon}
