Johnny Lê Nữu Vượng
Già làng
Hiệp ước Trung lập Vĩnh viễn (Permanent Neutrality Treaty), một phần của các Hiệp ước Torrijos-Carter được ký năm 1977, cho phép Hoa Kỳ can thiệp quân sự để đảm bảo tính trung lập và hoạt động an toàn của Kênh đào Panama nếu bị đe doạ, nên Trump đem quân chiếm Panama là hợp pháp khi Trung Quốc can thiệp ở đây.
Đại công trường đẫm mồ hồi và máu
Thái Bình Dương và Đại Tây Dương là hai vùng biển đông đúc, sầm uất nhất thế giới, nhưng chỉ có hai hải trình tự nhiên kết nối hai đại dương này là tuyến đường vòng qua mũi Hảo Vọng (Nam Phi, điểm cực Nam của châu Phi) hoặc mũi Horn (Chile, điểm cực Nam của Nam Mỹ), kéo dài hàng chục ngàn km và tiêu tốn cả tháng lênh đênh trên biển. Đối với tàu bè xuất phát từ vùng Bắc Mỹ, tuyến đường ngắn nhất là đi qua mũi Horn.
Vị trí kênh đào Panama. Ảnh: Google/BBC
Theo CNN, trong khoảng 3 thế kỷ từ thời điểm những người Hà Lan thực hiện hành trình đầu tiên qua tuyến đường này vào năm 1616, hơn 10.000 thủy thủ đã bỏ mạng cùng hàng ngàn con tàu, mà nhiều chiếc trong số đó đến nay vẫn chưa tìm thấy.
Năm 1878, Colombia khi đó đang kiểm soát và coi Panama là một bang, ký thỏa thuận với Pháp để khởi công dự án xây dựng một con kênh chạy vắt ngang Panama, nối Thái Bình Dương và Đại Tây Dương, với tham vọng rút ngắn quãng đường và mở rộng ảnh hưởng ở khu vực. Tuy nhiên, do thiếu máy móc và quản lý tài chính yếu, dự án của Pháp phá sản năm 1899 với tổn thất khổng lồ khi có đến 22.000 công nhân bỏ mạng vì tai nạn lao động, sốt rét, sốt vàng da và các bệnh nhiệt đới khác.
Phương tiện cơ giới được sử dụng để đưa vật liệu ra vào công trường xây kênh đào Panama trong thời kỳ xây dựng (1903-1914). Ảnh: GettyImages
Pháp rút lui, nước Mỹ - quốc gia vừa chiến thắng trong cuộc chiến với Tây Ban Nha và đang đà mở rộng ảnh hưởng trên khắp Trung, Nam Mỹ và vùng Caribe, nhìn thấy cơ hội và đề xuất tiếp tục dự án nhưng bị Colombia thẳng thừng từ chối. Tổng thống Mỹ khi đó là Theodore Roosevelt gây áp lực bằng cách đưa tàu chiến áp sát Panama từ cả hai bờ đại dương, đồng thời hậu thuẫn phong trào ly khai Panama khai khỏi Colombia.
Mỹ cũng soạn sẵn dự thảo hiến pháp để Panama công bố ngay khi tách rời khỏi Colombia, cho phép Mỹ “có quyền can thiệp vào bất cứ nơi nào ở Panama nhằm thiết lập hòa bình và trật tự”. Cuối cùng, Panama tuyên bố độc lập vào tháng 11/1903. Ngay sau đó, chính quyền mới ở Panama ký với Mỹ Hiệp ước Hay-Bunau-Varilla, với nội dung Washington trả Panama 10 triệu USD cùng khoản tiền thường niên 250.000 USD để toàn quyền tiếp cận dải đất rộng 16km vắt ngang Panama để đào kênh.
Tổng chi phí xây dựng kênh là gần 380 triệu USD, trở thành công trình xây dựng tốn kém nhất trong lịch sử nước Mỹ tính đến thời điểm đó. Ngoài ra, số liệu chính thức cho thấy có thêm 5.600 người nữa chết khi xây dựng kênh từ 1903-1914, nâng tổng số người bỏ mạng tại đại công trường này lên tới gần 27.000. Chưa có bất cứ công trình xây dựng nào lại gây tổn thất lớn như thế về sinh mạng.
Bàn đạp giúp Mỹ mở rộng ảnh hưởng
Dù tổn thất, nhưng thành quả con kênh mang lại rất đáng kể. Kênh đào Panama được mô tả là một trong những thành tố giúp Mỹ mở rộng ảnh hưởng trên toàn cầu trong cuộc cạnh tranh khốc liệt ở thế kỷ 20. Về thương mại, kênh đào Panama đã “cách mạng hóa” ngành vận tải biển vì rút ngắn hơn 12.800 km trong quãng đường giữa Đại Tây Dương và Thái Bình Dương theo tuyến qua mũi Horn, tương đương 22 ngày di chuyển. Nó giúp hàng hóa đến và đi hai bờ Đông, Tây nước Mỹ nhanh chóng và an toàn.
Chiến hạm USS Iowa của Mỹ di chuyển qua kênh đào Panama năm 1992. Ảnh: GettyImages
Ngày nay, khoảng 5% tổng thương mại toàn cầu “chảy” qua kênh đào Panama, phần lớn là hàng hóa đi lại giữa bờ Đông nước Mỹ sang châu Á. Khoảng 40% container của Mỹ đi qua kênh này và 74% hàng hóa đi trên kênh Panama tới hoặc đi từ Mỹ.
Ngoài ra, kênh đào giúp tàu hải quân của Mỹ di chuyển từ Đông sang Tây nhanh chóng. New York Times mô tả Mỹ có một “hải quân hai đại dương”, nghĩa là việc bố trí chiến hạm trên Thái Bình Dương và Đại Tây Dương được tính toán để đảm bảo chúng có thể nhanh chóng tiếp cận phía bên kia trong trường hợp khẩn cấp qua kênh Panama.
Trong Thế chiến II, kênh Panama trở thành tuyến đường phục vụ đắc lực của quân Đồng minh. Khi chiến tranh Triều Tiên nổ ra, vật tư phục vụ chiến sự của Mỹ được chuyển từ bờ Đông Mỹ qua kênh đào gần như mỗi ngày. Và ở giữa cuộc khủng hoảng tên lửa Cuba trong Chiến tranh Lạnh, hàng ngàn binh sĩ Mỹ được huy động từ bờ Tây qua kênh đào để đến vùng Caribe. Suốt thế kỉ qua, hầu hết chiến hạm của Mỹ được thiết kế để đảm bảo đi qua được kênh đào Panama, ngoại trừ các tàu sân bay cỡ lớn.
Hàng dài tàu bè xếp hàng chờ vào kênh đào Panama. Ảnh: CFR/GettyImages
Tuy nhiên, việc Mỹ đơn phương vận hành kênh đào Panama suốt 6 thập kỉ đầu tiên đã châm ngòi căng thẳng giữa hai bên. Các cuộc bạo loạn nhiều lần nổ ra ở Panama, đòi chính quyền Panama phải giành lại quyền kiểm soát con kênh từ Mỹ. Từ năm 1967, hai bên mở đàm phán về kênh Panama, trải qua một số biến cố, đến năm 1977 thì công bố hai hiệp ước, thứ nhất là Hiệp ước Trung lập Vĩnh viễn, cho phép Mỹ có quyền hành động để đảm bảo kênh đào luôn hoạt động và an toàn, và Hiệp ước Kênh đào Panama, ấn định Mỹ và Panama cùng quản lý kênh đào và Washington sẽ chuyển giao toàn quyền kiểm soát cho Panama tháng 12/1999. Ngày 31/12/1999, Tổng thống Mỹ Bill Clinton đã thực hiện đúng cam kết, trao lại con kênh cho Panama.
Tháng 12/1999, Mỹ trao lại kênh đào cho Panama. Ảnh: GettyImages
Trong 25 năm qua, dưới sự quản lý của Panama, kênh đào tiếp tục đóng vai trò trung tâm trong dòng chảy thương mại quốc tế. Panama từ 2007 đến 2016 tiến hành một dự án mở rộng con kênh, giúp nó tiếp nhận tàu hàng cỡ lớn hơn. Năm 2024, doanh thu của kênh đào này là 5 tỷ USD, chiếm gần 5% GDP Panama. Các mặt hàng được vận chuyển chủ yếu qua kênh là kim loại, khoáng sản, dầu, ngũ cốc và hóa chất, chủ yếu là hàng hóa đến và đi Mỹ.
Panama đang tìm cách ứng phó với hạn hán để tránh tình trạng mực nước trên các hồ chứa và dòng kênh chính xuống thấp, khiến tàu bè khó qua lại.
Lựa chọn của Tổng thống Trump
Là quốc gia có lưu lượng hàng hóa đi qua kênh đào Panama lớn nhất, Mỹ phải trả hàng tỷ USD chi phí cho Panama mỗi năm. Sau khi thắng cử năm ngoái, Tổng thống Mỹ Donald Trump cáo buộc Panama tính phí một cách “vô lý” và “cắt cổ” đối với tàu bè Mỹ, bao gồm tàu quân sự, cho rằng việc Washington trao kênh đào này cho Panama là một sai lầm “ngu ngốc”, khẳng định Washington cần giành lại quyền kiểm soát nó.
Tổng thống Mỹ Donald Trump coi việc giành lại kênh đào Panama là một ưu tiên. Ảnh: iiss
Đầu tháng 1/2025, ông Trump cho biết, ông không loại trừ sử dụng biện pháp kinh tế và quân sự để đạt mục tiêu. Trong bài phát biểu đầu tiên khi nhậm chức sáng 21/1 (giờ Hà Nội), ông tái khẳng định việc đưa kênh Panama về dưới quyền kiểm soát của Mỹ là một ưu tiên. “Kênh đào Panama là một món quà mà không bao giờ nên được trao tặng; và lời hứa của Panama với chúng tôi đã bị phá vỡ. Mục đích của thỏa thuận và tinh thần của hiệp ước của chúng tôi đã bị vi phạm hoàn toàn”, ông Trump nói.
Ông Trump cũng đưa ra con số gây tranh cãi, khi cho rằng 35.000-38.000 người Mỹ đã thiệt mạng trong quá trình xây dựng kênh Panama.
Theo giới quan sát, ngoài việc không hài lòng về mức phí, ông Trump có nhiều lí do để muốn kiểm soát kênh đào Panama, trong đó có mục tiêu đảm bảo nó không “rơi vào tay kẻ xấu” như ông từng nói; đồng thời giúp Mỹ nâng ưu thế trong cuộc cạnh tranh với dự án Vành đai và con đường của Trung Quốc và Tuyến đường biển Phương Bắc mà Nga thúc đẩy.
Trong các tuyên bố của mình, ông Trump chỉ trích Panama đã để Trung Quốc quản lý kênh đào. Theo số liệu chính thức, Trung Quốc và Nhật Bản đứng sau Mỹ trong danh sách các nước có lưu lượng tàu bè đi qua kênh Panama, chiếm lần lượt 21% và 14%.
Tàu bè di chuyển qua kênh Panama. Ảnh: CCP
Đại công trường đẫm mồ hồi và máu
Thái Bình Dương và Đại Tây Dương là hai vùng biển đông đúc, sầm uất nhất thế giới, nhưng chỉ có hai hải trình tự nhiên kết nối hai đại dương này là tuyến đường vòng qua mũi Hảo Vọng (Nam Phi, điểm cực Nam của châu Phi) hoặc mũi Horn (Chile, điểm cực Nam của Nam Mỹ), kéo dài hàng chục ngàn km và tiêu tốn cả tháng lênh đênh trên biển. Đối với tàu bè xuất phát từ vùng Bắc Mỹ, tuyến đường ngắn nhất là đi qua mũi Horn.
Theo CNN, trong khoảng 3 thế kỷ từ thời điểm những người Hà Lan thực hiện hành trình đầu tiên qua tuyến đường này vào năm 1616, hơn 10.000 thủy thủ đã bỏ mạng cùng hàng ngàn con tàu, mà nhiều chiếc trong số đó đến nay vẫn chưa tìm thấy.
Năm 1878, Colombia khi đó đang kiểm soát và coi Panama là một bang, ký thỏa thuận với Pháp để khởi công dự án xây dựng một con kênh chạy vắt ngang Panama, nối Thái Bình Dương và Đại Tây Dương, với tham vọng rút ngắn quãng đường và mở rộng ảnh hưởng ở khu vực. Tuy nhiên, do thiếu máy móc và quản lý tài chính yếu, dự án của Pháp phá sản năm 1899 với tổn thất khổng lồ khi có đến 22.000 công nhân bỏ mạng vì tai nạn lao động, sốt rét, sốt vàng da và các bệnh nhiệt đới khác.
Pháp rút lui, nước Mỹ - quốc gia vừa chiến thắng trong cuộc chiến với Tây Ban Nha và đang đà mở rộng ảnh hưởng trên khắp Trung, Nam Mỹ và vùng Caribe, nhìn thấy cơ hội và đề xuất tiếp tục dự án nhưng bị Colombia thẳng thừng từ chối. Tổng thống Mỹ khi đó là Theodore Roosevelt gây áp lực bằng cách đưa tàu chiến áp sát Panama từ cả hai bờ đại dương, đồng thời hậu thuẫn phong trào ly khai Panama khai khỏi Colombia.
Mỹ cũng soạn sẵn dự thảo hiến pháp để Panama công bố ngay khi tách rời khỏi Colombia, cho phép Mỹ “có quyền can thiệp vào bất cứ nơi nào ở Panama nhằm thiết lập hòa bình và trật tự”. Cuối cùng, Panama tuyên bố độc lập vào tháng 11/1903. Ngay sau đó, chính quyền mới ở Panama ký với Mỹ Hiệp ước Hay-Bunau-Varilla, với nội dung Washington trả Panama 10 triệu USD cùng khoản tiền thường niên 250.000 USD để toàn quyền tiếp cận dải đất rộng 16km vắt ngang Panama để đào kênh.
- Công nhân làm việc tại công trường xây dựng kênh đào Panama. Ảnh: GettyImages
Công nhân làm việc tại công trường xây dựng kênh đào Panama. Ảnh: GettyImages
Công nhân làm việc tại công trường xây dựng kênh đào Panama. Ảnh: GettyImages
Tổng chi phí xây dựng kênh là gần 380 triệu USD, trở thành công trình xây dựng tốn kém nhất trong lịch sử nước Mỹ tính đến thời điểm đó. Ngoài ra, số liệu chính thức cho thấy có thêm 5.600 người nữa chết khi xây dựng kênh từ 1903-1914, nâng tổng số người bỏ mạng tại đại công trường này lên tới gần 27.000. Chưa có bất cứ công trình xây dựng nào lại gây tổn thất lớn như thế về sinh mạng.
Bàn đạp giúp Mỹ mở rộng ảnh hưởng
Dù tổn thất, nhưng thành quả con kênh mang lại rất đáng kể. Kênh đào Panama được mô tả là một trong những thành tố giúp Mỹ mở rộng ảnh hưởng trên toàn cầu trong cuộc cạnh tranh khốc liệt ở thế kỷ 20. Về thương mại, kênh đào Panama đã “cách mạng hóa” ngành vận tải biển vì rút ngắn hơn 12.800 km trong quãng đường giữa Đại Tây Dương và Thái Bình Dương theo tuyến qua mũi Horn, tương đương 22 ngày di chuyển. Nó giúp hàng hóa đến và đi hai bờ Đông, Tây nước Mỹ nhanh chóng và an toàn.
Ngày nay, khoảng 5% tổng thương mại toàn cầu “chảy” qua kênh đào Panama, phần lớn là hàng hóa đi lại giữa bờ Đông nước Mỹ sang châu Á. Khoảng 40% container của Mỹ đi qua kênh này và 74% hàng hóa đi trên kênh Panama tới hoặc đi từ Mỹ.
Ngoài ra, kênh đào giúp tàu hải quân của Mỹ di chuyển từ Đông sang Tây nhanh chóng. New York Times mô tả Mỹ có một “hải quân hai đại dương”, nghĩa là việc bố trí chiến hạm trên Thái Bình Dương và Đại Tây Dương được tính toán để đảm bảo chúng có thể nhanh chóng tiếp cận phía bên kia trong trường hợp khẩn cấp qua kênh Panama.
Trong Thế chiến II, kênh Panama trở thành tuyến đường phục vụ đắc lực của quân Đồng minh. Khi chiến tranh Triều Tiên nổ ra, vật tư phục vụ chiến sự của Mỹ được chuyển từ bờ Đông Mỹ qua kênh đào gần như mỗi ngày. Và ở giữa cuộc khủng hoảng tên lửa Cuba trong Chiến tranh Lạnh, hàng ngàn binh sĩ Mỹ được huy động từ bờ Tây qua kênh đào để đến vùng Caribe. Suốt thế kỉ qua, hầu hết chiến hạm của Mỹ được thiết kế để đảm bảo đi qua được kênh đào Panama, ngoại trừ các tàu sân bay cỡ lớn.
Tuy nhiên, việc Mỹ đơn phương vận hành kênh đào Panama suốt 6 thập kỉ đầu tiên đã châm ngòi căng thẳng giữa hai bên. Các cuộc bạo loạn nhiều lần nổ ra ở Panama, đòi chính quyền Panama phải giành lại quyền kiểm soát con kênh từ Mỹ. Từ năm 1967, hai bên mở đàm phán về kênh Panama, trải qua một số biến cố, đến năm 1977 thì công bố hai hiệp ước, thứ nhất là Hiệp ước Trung lập Vĩnh viễn, cho phép Mỹ có quyền hành động để đảm bảo kênh đào luôn hoạt động và an toàn, và Hiệp ước Kênh đào Panama, ấn định Mỹ và Panama cùng quản lý kênh đào và Washington sẽ chuyển giao toàn quyền kiểm soát cho Panama tháng 12/1999. Ngày 31/12/1999, Tổng thống Mỹ Bill Clinton đã thực hiện đúng cam kết, trao lại con kênh cho Panama.
Trong 25 năm qua, dưới sự quản lý của Panama, kênh đào tiếp tục đóng vai trò trung tâm trong dòng chảy thương mại quốc tế. Panama từ 2007 đến 2016 tiến hành một dự án mở rộng con kênh, giúp nó tiếp nhận tàu hàng cỡ lớn hơn. Năm 2024, doanh thu của kênh đào này là 5 tỷ USD, chiếm gần 5% GDP Panama. Các mặt hàng được vận chuyển chủ yếu qua kênh là kim loại, khoáng sản, dầu, ngũ cốc và hóa chất, chủ yếu là hàng hóa đến và đi Mỹ.
Panama đang tìm cách ứng phó với hạn hán để tránh tình trạng mực nước trên các hồ chứa và dòng kênh chính xuống thấp, khiến tàu bè khó qua lại.
Lựa chọn của Tổng thống Trump
Là quốc gia có lưu lượng hàng hóa đi qua kênh đào Panama lớn nhất, Mỹ phải trả hàng tỷ USD chi phí cho Panama mỗi năm. Sau khi thắng cử năm ngoái, Tổng thống Mỹ Donald Trump cáo buộc Panama tính phí một cách “vô lý” và “cắt cổ” đối với tàu bè Mỹ, bao gồm tàu quân sự, cho rằng việc Washington trao kênh đào này cho Panama là một sai lầm “ngu ngốc”, khẳng định Washington cần giành lại quyền kiểm soát nó.
Đầu tháng 1/2025, ông Trump cho biết, ông không loại trừ sử dụng biện pháp kinh tế và quân sự để đạt mục tiêu. Trong bài phát biểu đầu tiên khi nhậm chức sáng 21/1 (giờ Hà Nội), ông tái khẳng định việc đưa kênh Panama về dưới quyền kiểm soát của Mỹ là một ưu tiên. “Kênh đào Panama là một món quà mà không bao giờ nên được trao tặng; và lời hứa của Panama với chúng tôi đã bị phá vỡ. Mục đích của thỏa thuận và tinh thần của hiệp ước của chúng tôi đã bị vi phạm hoàn toàn”, ông Trump nói.
Ông Trump cũng đưa ra con số gây tranh cãi, khi cho rằng 35.000-38.000 người Mỹ đã thiệt mạng trong quá trình xây dựng kênh Panama.
Theo giới quan sát, ngoài việc không hài lòng về mức phí, ông Trump có nhiều lí do để muốn kiểm soát kênh đào Panama, trong đó có mục tiêu đảm bảo nó không “rơi vào tay kẻ xấu” như ông từng nói; đồng thời giúp Mỹ nâng ưu thế trong cuộc cạnh tranh với dự án Vành đai và con đường của Trung Quốc và Tuyến đường biển Phương Bắc mà Nga thúc đẩy.
Trong các tuyên bố của mình, ông Trump chỉ trích Panama đã để Trung Quốc quản lý kênh đào. Theo số liệu chính thức, Trung Quốc và Nhật Bản đứng sau Mỹ trong danh sách các nước có lưu lượng tàu bè đi qua kênh Panama, chiếm lần lượt 21% và 14%.
