Phạm Ngọc Hưng: Trong vụ Ngân 98 bị bắt, thứ gây ấn tượng mạnh nhất với tôi không phải cảnh Ngân bị xích chân, mà là bảng hiệu công ty.
Tấm bảng ấy biết nói — và nói khá nhiều điều.
Thứ nhất, ZUBU là biểu tượng của mô hình sexy hoá thương hiệu: Xây dựng nhận diện bằng cơ thể, scandal và viral — thay vì giá trị thật, phơi bày lối kinh doanh dựa vào thao túng cảm xúc chứ không phải chất lượng sản phẩm.
Thứ hai, mô hình này chỉ phát huy tối đa trong thực phẩm chức năng — là vùng xám mà lợi ích của sản phẩm khó kiểm chứng và biên lợi nhuận đủ lớn để làm tha hoá bất kỳ ai.
Thứ ba, tấm bảng ấy phản chiếu sự mất niềm tin của người tiêu dùng vào năng lực quản lý Nhà nước, mà một loạt quan chức ở Cục Vệ sinh an toàn thực phẩm bị bắt gần đây là minh chứng.
Mà niềm tin là thứ không tự nhiên sinh ra hay mất đi. Nó chỉ chuyền sang những cá nhân biết thao túng từ ông quản lý nhà nước.
Nhưng thay một ông quan tham bằng một ông quan liêm có giải quyết được vấn đề?
Có gì bảo đảm ông quan liêm hôm nay sẽ không bị tha hoá ngày mai? Khi quyền lực không có lực kiểm soát ngang bằng, hệ thống sẽ lặp lại sai lầm như cũ — chỉ thay tên người.
Vì gốc rễ nằm ở chỗ: Người tiêu dùng không có tiếng nói tập thể và không tạo áp lực giám sát xã hội dân sự từ dưới lên đối với quản lý nhà nước lẫn doanh nghiệp.
Cùng một vấn đề đó ở Mỹ, khi người tiêu dùng mất niềm tin vào FDA, họ tự khởi phát phong trào Clean Label. Họ chọn cách “bỏ phiếu bằng ví tiền” — tránh những sản phẩm không “clean”.
“Clean” là một định nghĩa mềm: Từng là “non-GMO”, rồi “không chứa phụ gia E”. Nhưng trên hết, nó là một cơ sở tạo niềm tin do người tiêu dùng tạo ra, không chờ ai ban phát.
Từ một phong trào nhỏ cách đây vài thập kỷ, Clean Label đã lớn mạnh thành trào lưu tiêu dùng chủ đạo, lan rộng ra nhiều quốc gia. Và qua đó, trở thành hạ tầng niềm tin song song với chính quyền.
Tôi tin rằng trước sau Clean Label rồi cũng sẽ vào Việt Nam. Nhưng điều đáng nghĩ hơn cả, là vì sao những gì tốt đẹp – sản phẩm, tiêu chuẩn và mô hình kiểm soát – chúng ta đều phải nhập khẩu?
Chính trị đã cởi trói cho nền kinh tế. Nhưng tôi tin rằng nếu không cắt xích cho không gian dân sự, thì ZUBU sẽ không phải là ví dụ cuối cùng.
