Trích Léon Silbermann(*Silver man*) một anh lính Pháp ở đông dương từ năm 1900 đến 190x, đây là đoạn kể khi anh cùng đồng đội làm 1 con đường từ hanoi lên Tuyên quang, anh làm việc cùng người bản xứ và đây là trích đoạn hồi kí của anh, bản tiếng Pháp mời tự gúc :
(trang 141)
Bản dịch này của vàng son Sauer Kraut lừng danh quán Bựa :
…….Trong khi làm đường, mà tôi giao tiếp với dân bản xứ cả ngày và tôi đã quen việc quan sát những gì xảy ra xung quanh, tôi đã hoàn toàn đánh mất chút thiện cảm còn giữ lại với tộc AnNam. Tôi đã sống với 1 tộc khác, tộc Arab, mà hơi giống chúng ở 1 số khuyết tật. Nhưng về khoản vô đạo đức, nói dối và ăn cắp, dân An Nam thắng tuyệt đối.
Khi lao động, dân An Nam và Arab giống nhau; nói gì với An Nam cũng được, trừ việc lao động. Những cánh đồng kém chăm bón của bỏn, bên trong nhà và những đứa trẻ con bẩn thỉu tố cáo sự lười biếng rõ mồn một. Ngược lại, hắn (ý nói bọn An nam ) thích chọc phá người khác. Đạo đức giả và khuất phục khi sợ, ngược lại hắn láo không ngờ khi cảm thấy an toàn.
Đòn trừng phạt duy nhất hắn sợ, và duy nhất có tác dụng, là đánh bằng gậy. Tù đày chả tác dụng gì với y; đối với hắn việc tù chả có gì đáng nhục; ngược lại, đối với đồng bào hắn mưu mẹo thắng được Tây là điều đáng lể.
Về mặt này, một ông Tàu già sống ở Hà Nội trước cả khi chúng ta đến, ngày nọ đã nói tôi rằng người Pháp sai lầm to khi mà xóa bỏ hình phạt nọc ra đánh(đập bằng gậy)(*UẦY Ù*). – Đối với An Nam, lão nói, chỉ có món đó mới hữu hiệu, và bằng chứng, là tội phạm và trộm cắp tăng lên đáng kể sau khi hình phạt trên bị cấm.
Trên con đường chúng tôi làm, đám culi An Nam giở đủ mánh khóe để đánh bại sự giám sát của bọn tôi. Người Tây buộc phải đi giám sát nhiều đoạn khác nhau trong cùng ngày, thì chúng cử người canh gác để báo động sự hiện diện của họ.
Như vậy, họ hầu như chả làm gì, lúc thì gãi gãi mặt đất bằng xẻng, lúc thì cuốc 1 nhát chỗ chả có gì cần làm. Nếu có việc gì khó hơn, ví dụ nhổ cây, chúng dạo đầu bằng những khúc hát và hò dô rất nhịp nhàng, hệt như những lao động tốt của bất cứ xứ nào; nhưng chả có bao giờ cái cây chịu đổ xuống mà không có culi Tàu hay Thổ giúp vào.
Người Thổ ghét AnNam. Để tránh xung đột mà đôi khi rất tệ, phải apartheid 2 chủng ra khỏi nhau, và càng tránh việc cho họ làm chung trên 1 đoạn càng tốt; nhưng cũng có lúc, vì việc cấp bách, chúng tôi buộc phải hợp người An Nam và Thổ lại; và khi đó chủng trước bắt đầu đối đầu công khai với chủng sau, nhưng chúng chỉ toàn tạo ra kết quả như ông rùa muốn đua cùng ông linh dương. Ngay khi chúng vừa chạm được vào tiền công 15 ngày(*24 ‘tháng’*), hôm sau 1 số đáng kể không thấy làm việc. Chúng nói bị bệnh
sự thật, chúng đi trốn trong rừng rậm để chơi trò baquan ( xóc đĩa ) , trò giống như xấp ngửa với đồng tiền bỏ trong 1 cái bát….
.
) 
